NOWOTWORY

Rak płuca

Ze względu na obszerną treść artykułu, w celu zapewnienia maksymalnego komfortu podczas jego czytania, sugerujemy pobranie wersji PDF dostępnej w poniższym linku.

Wstęp

Rak płuc jest główną przyczyną zgonów związanych z nowotworami, oraz odpowiada za ponad jedną czwartą wszystkich zgonów tym spowodowanych w Stanach Zjednoczonych (ACS 2013a). Stanowi to około 13-14 % wszystkich rozpoznań raka, co czyni go drugim najczęściej rozpoznawanym nowotworem złośliwym zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet (nie licząc nowotworów skóry) (ACS 2013a; ACS 2014a). Jednk aż do XX wieku, rak płuc był stosunkowo rzadką chorobą. Zmieniło się to wraz z rozpowszechnieniem się palenia papierosów na szeroką skalę, co obecnie stanowi główną przyczynę raka płuc (Proctor 2001; ADAM 2013a; Hill 2003; OSH 2006).

Istnieją dwa główne rodzaje nowotworu płuc: niedrobnokomórkowy (NDRP) oraz drobnokomórkowy (DRP).

Większość chorych na raka płuc ma typ niedrobnokomórkowy, który zazwyczaj rośnie i rozprzestrzenia się wolniej, i ma lepszy 5-letni ogólny wskaźnik przeżycia w porównaniu z nowotworem drobnokomórkowym (NCI 2013a; NCI 2013c, Adam 2013a; ACS 2013a).

Początkowe leczenie raka płuc jest takie samo, jak dla większości guzów litych: zabieg chirurgiczny, chemioterapia i radioterapia. Ich zastosowanie i skuteczność zależy stadium nowotworu w momencie zdiagnozowania, podtypu, oraz cech genetycznych (A.D.A.M. 2013a; Hofmann 2006; Ellis 2012).

Mimo, że 1-roczny okres przeżycia przy raku płuc poprawił się w ostatnich 3 dekadach, dzięki lepszym technikom chirurgicznym i ulepszonym sposobom leczenia, wskaźnik przeżycia 5-letniego dla wszystkich faz choroby, jest nadal stosunkowo niski, wynosi tylko około 16%. Pacjenci, u których zdiagnozowano nowotwór we wczesnej fazie, zanim się on rozprzestrzenił, wykazują        5-letnią przeżywalność wynoszącą 52%; jednak tylko 15% nowotworów płuc jest diagnozowanych na takim etapie. Ogólnie rzecz biorąc, wskaźnik przeżycia 5-letniego przy drobnokomórkowym raku płuc (6%) jest niższy niż w przypadku niedrobnokomórkowego raka płuc (18%) (ACS 2013a; Dela Cruz 2011, 2014c American Lung Association; Youlden 2008; NCI 2014d).

Podejmuje się wiele działań mających na celu poprawę wyników u chorych na raka płuc. Rekomendacje rutynowych badań przesiewowych obecnych i byłych palaczy, nacisk na spersonalizowane leczenie genomowe z terapiami celowanymi, oraz rozwój wysoce wyspecjalizowanych leków ukierunkowanych na niszczenie złośliwej tkanki, oszczędzając przy tym zdrowe komórki, reprezentują kluczowe sposoby na walkę z rakiem płuc (Schabath 2014; Moyer 2013; Ma 2013; Clinical Lung Cancer Genome Project 2013; Heuvers, Hegmans 2012; Heuvers, Aerts 2012; Wouters 1999; Nascimento 2014).

W tym protokole, dowiesz się o podstawach powstawania raka płuc oraz sposobach leczenia tej choroby, nowatorskich i dopiero powstających strategiach, takich jak szczepionki na raka, jak również naukowo badanych integracyjnych interwencji, które mogą dotyczyć niektórych podstawowych mechanizmów kierujących nowotworem płuc.

Przyczyny Raka Płuca

Rak płuc ma tendencję do rozwijania się powoli, choć istnieją bardzo agresywne typy, które rosną i tworzą przerzuty bardzo szybko (Hayabuchi 1983; Lozic 2010; Cooper 2000; Alberts 2002). Transformacja zdrowej tkanki płucnej w tkankę nowotworową występuje na poziomie komórkowym, czyli następuje uszkodzenie DNA przez różne mechanizmy, w tym środowiskowe kancerogeny, takie jak te znajdujące się w dymie tytoniowym, z prawdopodobieństwem rozwoju nowotworu zależnego od predyspozycji genetycznych każdego człowieka. Długotrwałe uszkodzenie DNA ostatecznie prowadzą do zakłócenia szlaków sygnalizacyjnych, regulujących wzrost komórek w tkance płucnej. Kiedy geny i szlaki, które kontrolują wzrost komórek są znacząco uszkodzone, pojawia się guz złośliwy (Horn 2013a, Sato 2007).

Naukowcy zidentyfikowali wiele zmian molekularnych, które napędzają rozwój raka płuc. Wiele z nich stało się punktem docelowym dla leków biologicznych przeznaczonych do niszczenia komórek nowotworowych lub zatrzymania ich wzrostu. Kilka mutacji genu powiązanych zostało z rakiem płuc, a dwa są szczególnie dokładnie badane (Davidson 2013; Horn 2013a):

  • KRAS – Mutacje w genie KRAS występują głównie u palaczy z gruczolakorakiem;
  • EGFR – Mutacje w genie EGFR są częstsze u pacjentów, którzy nigdy nie palili, kobiet i Azjatów.

Oba geny kontrolują wzrost komórek, więc mutacje w tych genach mogą powodować wzrost komórek, oraz ich szybkie i nieustanne dzielenie się, co ostatecznie prowadzi do powstawania nowotworów (Horn 2013b; Bacchi 2012; Martinsson 2010; Sunaga 2011; Yoon 2010).

RODZAJE NOWOTWORU PŁUCA

 Rak płuc obejmuje niedrobnokomórkowego raka płuc (NDRP), który jest najbardziej powszechny; drobnokomórkowego raka płuc (DRP), który stanowi 15-20% przypadków raka płuc w Stanach Zjednoczonych; jak również niektóre rzadkie guzy neuroendokrynne stanowiące mniej niż 5% przypadków (Horn 2013a; Mayo Clinic 2014; NCI 2014e; Skirecki 2009). NDRP i DRP są dalej klasyfikowane na podstawie ich patologii (NCI 2013a; NCI 2013c; Horn 2013b). Typ nowotworu umożliwia określenie sposobu leczenia, jak również rokowań.

Niedrobnokomórkowy rak płuca: Niedrobnokomórkowy rak płuc (NDRP) jest najczęściej występującym typem raka płuc, powstającym na powierzchni nabłonka oskrzeli lub w gruczołach śluzowych oskrzeli (Bunn 2008; O’Hanlon 2013). Nowotwór ten ma tendencje do wzrostu i rozprzestrzeniania się do innych miejsc (przerzuty), ale wolniej niż DRP. 5-letni wskaźnik przeżycia z NDRP wynosi 18%, w porównaniu do 6% dla DRP (ACS 2013a; ADAM 2013a).

  • Gruczolakorak jest najczęstszym typem raka płuc występującym w Stanach Zjednoczonych i Japonii. Występuje głównie u palaczy, chociaż może on się rónież rozwinąć u osób nigdy nie palących. Ten typ zazwyczaj rozwija się w strefie środkowej płuc i ich obrzeży. Pacjenci z litymi i drobnobrodawkowatymi gruczolakorakami (wiele małych guzów), mają zwykle gorsze rokowania (Horn 2013a).
  • Nowotwór płaskonabłonkowy jest ściśle związany z paleniem (Herbst 2008) i typowo występuje w środkowej części płuc (Horn 2013a).
  • Rak wielkokomórkowy występuje zwykle na obwodzie płuc i stanowi mniej niż 10% przypadków (Horn 2013a).

Drobnokomórkowy rak płuca. Drobnokomórkowy rak płuc (DRP) powstaje w komórkach neuroendokrynnych płuc, czasami określany jest jako rak owsianokomórkowy, ze względu na gładkość i mały owalny kształt komórek nowotworowych (O’Hanlon 2013). DRP stanowi około 15-20% przypadków raka płuc (Skirecki 2009). Jest bardziej agresywny niż NDRP, z powodu dużo szybciej dzielących się komórek, chociaż na ogół jest bardziej wrażliwy na chemioterapię i radioterapię. Jednakowoż, tendencje do przerzutów oraz nawrotów po leczeniu są wysokie, a ogólny wskaźnik przeżycia jest niski (ACS 2013a; ADAM 2013a; NCI 2013c).

Międzybłonniak opłucnej.  Jest diagnozowany wtedy gdy komórki rakowe znajdują się w płynie jamy opłucnej lub tkance płuc. Jego powstanie wiązne jest z narażeniem na działanie azbestu (około 70% przypadków), robotnicy narażeni na jego działanie, wykazują ryzko 8% skrócenia długości życia; guzy tego nowotworu pojawiają się w około 20-40 lat po byciu narażonym na działanie azbestu. Chorzy na międzybłonniaka mają bardzo słabe rokowania; 75% pacjentów umiera w przeciągu roku, a odsetek przeżycia 5-letniego wynosi tylko 5%. Długoterminowy okres przeżycia wynoszący 50%, zaobserwowany był u pacjentów, którzy poddani zostali chirurgicznemu usunięciu guza, w tym samym czasie otrzymując chemioterapeutyki, oraz śródotrzewnową chemioterapię.

Rak neuroendokrynny. DRP jest rodzajem raka neuroendokrynnego. Są także trzy inne typy nowotworów neuroendokrynnych rzadziej występujących: typowy rakowiak, nietypowy rakowiak, oraz rak dużych komórek neuroendokrynnych. Dwa pierwsze są mniej powszechne u palaczy i ogólnie mniej agresywne, natomiast ostatni jest bardziej prawdopodobny u palaczy i występują przy nim słabsze rokowania (Horn 2013b; ACS 2013b; Rekhtman 2010).

NOWOTWÓR PŁUC WŚRÓD OSÓB NIEPALĄCYCH.

Odsetek raka płuc u osób nigdy niepalących różni się w zależności od płci, pochodzenia etnicznego i położenia geograficznego. Około 40% kobiet w Azji, u których zdiagnozowano raka płuc nigdy nie paliło, natomiast około 10% mężczyzn w krajach zachodnich, którzy również nigdy nie palili (Pallis 2013a; Larsen 2011). Badania opublikowane w 2012 roku wykazały, że zwiększone ryzyko zachorowania na raka płuc u kobiet nigdy niepalących w Azji, było związane z trzema zmianami genetycznymi, które są powszechne w tej populacji – mutacja w chromosomie 10, oraz dwie oddzielne mutacje w chromosomie 6 (Lan 2012). Rak płuc u osób nigdy nie palących, na ogół wykazuje inny profil mutacji i zmian molekularnych, niż te, które występują u palaczy (Larsen 2011).

Czynniki ryzyka raka płuc wśród osób nigdy niepalących obejmują: narażenie na bierne palenie, czynniki genetyczne i hormonalne, zanieczyszczenie powietrza, ekspozycja na radon, oraz narażenia na działanie czynników rakotwórczych (Pallis 2013a; Brennan 2011; CDC 2006; Kligerman 2011; Cohen 1995). Nigdy niepalący, u których rozpoznano raka płuc są bardziej narażeni na gruczolakoraki. Kilka raportów wykazało lepszą przeżywalność w porównaniu z osobami palącymi (Pallisem 2013a).

Istnieją uderzające różnice w patofizjologii i biologii raka płuc u pacjentów, którzy nigdy nie palili, w porównaniu do pacjentów, którzy palili zawsze. Badania wykazały średnio 10-krotnie wyższe tempo mutacji genetycznych u palaczy z rakiem płuc, w porównaniu do osób nigdy niepalących (Govindan 2012). Co więcej, porównanie tych dwóch grup wykazało znaczne różnice w profilu mutacji. Na przykład, nadekspresja receptorów czynnika wzrostu naskórka (EGFR) jest bardziej powszechna przy raku płuc u osób nigdy niepalących (Pallis 2013a; Larsen 2011).

Oprócz różnic genetycznych profili raka płuc związanych z paleniem, oraz tymi nie związanymi z paleniem tytoniu, występują również różnice w lokalizacji tych guzów wewnątrz płuc. Związane z paleniem zmiany nowotworowe, zarówno NDRP jak i DRP, najczęściej rozwijają się w centralnych drogach oddechowych w płucach, a w większości przypadków raka płuc u osób nigdy palących, rozwija się on w dalszych drogach oddechowych (Usuda 2010; Gonzalez 2012; Samet 2009; Larsen 2011; Brambilla 2009).

Czynniki Ryzyka

Palanie Tytoniu a Rak Płuca

Chociaż istnieje wiele przyczyn i czynników ryzyka powstania raka płuc, brak wyraźniej określonego, niż palenie tytoniu, który jest przyczyną w około 85% wszystkich nowotworów płuc (Larsen 2011). Ogólnie rzecz biorąc, palacze są około 25 razy częściej narażeni na zachorowanie na raka płuc niż osoby niepalące (Larsen 2011; ACS 2013a; ACS 2014c). Ponad połowa nowo zdiagnozowanych nowotworów płuc w Stanach Zjednoczonych, występuje jednak u osób, które już rzuciły palenie – przyczyna długotrwałego uszkodzenia spowodowanego dymem tytoniowym (Larsen 2011). Osoby narażone na bierne palenie narażone są na zwiększone ryzyko zachorowania na raka płuc; jedno z badań wykazało, że pracownicy narażeni na nietypowo wysoki poziom biernego palenia, mogą mieć do około 13-krotnie zwiększone ryzyko zgonu z powodu raka płuc (NCI 2014e; Mayo Clinic 2014; O’Hanlon 2013; Siegel 2003).

Stwierdzono, że dym tytoniowy zawiera ponad 6000 związków chemicznych, z których ponad 70 posiada właściwości rakotwórcze. Są to arsen, benzen, benzo(a)piren, kadm i formaldehyd (Sanders 2008; Health Canada 2011). Po inhalacji (wdychaniu ich), związki te przyczyniają się do uszkodzenia DNA, w wyniku mutacji genów biorących udział w kontroli wzrostu komórek (Landi 2006).

Na szczęście, długoterminowe zaprzestanie palenia zmniejsza ryzyko zachorowania na raka płuc; po 10 latach bez palenia, prawdopodobieństwo zachorowania na raka płuc zmniejsza się o 30-50% (NCI 2013d). Jednak nie jest jasne, czy byli palacze mają lepsze rokowania niż chorzy nadal palący w chwili rozpoznania. Jest jednak jasne, że zaprzestanie palenia po diagnozie, poprawia wyniki (Parsons 2010).

Papierosy Elektroniczne.

W ostatnich latach, papierosy elektroniczne, zwane e-papierosami, stały się popularną alternatywą dla tradycyjnych papierosów (CDC 2013a CDC 2013b). Zwolennicy twierdzą, że e-papierosy są nie tylko bezpieczniejsze niż zwykłe papierosy, ale mogą również służyć jako narzędzie pomagające przy rzucaniu palenia (American Lung Association 2014a; Paradise 2013).

Pomimo twierdzeń że są one bezpieczniejsze, ostatnie dane wskazują, że e-papierosy mogą szkodzić płucom. Naukowcy z Grecji ocenili wpływ e-papierosów na 32 ochotnikach, z których 8 nigdy nie paliło. Niektórzy z nich mieli zdrowe płuca, inni astmę lub przewlekłe obturacyjne choroby płuc (COPD). Po używaniu jednego e-papierosa przez 10 minut, osoby nigdy niepalące i regularni palacze, wykazali znaczny wzrost oporu dróg oddechowych w odpowiedzi na e-papierosy, natomiast nie zaobserwowano żadnych zmian u osób z chorobami płuc (MNT 2013).   W innym badaniu, naukowcy z Uniwersytetu Kalifornijskiego przeprowadzili badania laboratoryjne, które wykazały, że opary nikotyny wzmocniły agresywne zachowanie tkanki nabłonkowej płuc, które zawierały już mutacje w genie supresorowym p53 lub genie RAS (AACR 2014).

Inne badania wykazały, że e-papierosy emitują potencjalnie szkodliwe zanieczyszczenia, które mogłyby mieć wpływ na użytkowników i tych, którzy wdychają toksyny poprzez bierne palenie (Schober 2013).

Chociaż wiele odkryć sugeruje, że e-papierosy są przynajmniej w pewnym stopniu skuteczne jako pomoce w zaprzestaniu używania tytoniu, nie wszystkie dowody potwierdzają ten pogląd. Konieczne są dalsze badania, zanim jednoznaczne stwierdzenia mogą być wykonane, na temat  zdolności e-papierosów jako środków pomogających w rzucaniu palenia (Kasza 2013; Etter 2014; Bullen 2013; Siegel 2011).

 

Historia Choroby w Rodzinie oraz Predyspozycje Genetyczne

Kilka szeroko zakrojonych badań zidentyfikowało istnienie dziedziczonej zmienności (zmian genetycznych) genetycznej, która zwiększa ryzyko zachorowania na raka płuc. Niektóre z owych uwarunkowań zwiększają także ryzyko uzależnienia od nikotyny (Larsen 2011). Badania wykazały obecność co najmniej 3 kluczowych regionów chromosomowych pośród populacji pochodzenia europejskiego, związanych z ryzykiem zachorowania na raka płuc: warianty sekwencji w obrębie genów receptora nikotynowego acetylocholiny na chromosomie 15, które są powiązane z ilością papierosów wypalanych dziennie, uzależnienia od nikotyny, i chorób związanych z paleniem; warianty sekwencji w regionie na chromosomie 5, który obejmuje TERT i geny CLPTM1L; oraz region chromosomu 6. Żaden z tych dwóch ostatnich regionów nie wydaje się być związany ze skłonnością do palenia (Rafnar 2011). Posiadanie krewnych pierwszego stopnia z rakiem płuc związane jest z około 50% wyższym ryzykiem nabycia choroby; ryzyko to wzrasta do około 80%, gdy choroba dotyczy rodzeństwa (Cote 2012).

 

Przebyta Choroba Płuc.

Wiele chorób płuc, w tym przewlekłe zapalenie oskrzeli, rozedma płuc, zapalenie płuc czy gruźlica, związane są z rozwojem raka płuc (Brenner 2012; Koshiol 2009). W szczególności, osoby z rozedmą płuc i przewlekłym zapaleniem oskrzeli narażone są na odpowiednio 2,44-krotnie i 1,47-krotne zwiększone ryzyko zachorowania na raka płuc. Osoby nigdy niepalące z przebytą rozedmą płuc, zapaleniem płuc czy gruźlicą, wykazują większe ryzyko zachorowania na raka płuc, niż ci, którzy tych chorób nigdy nie doświadczyli (Brenner 2012). Choroby te są głównymi źródłami zapalenia w tkance płucnej, które przyczynia się do powstawania zmian komórkowych powodujących choroby nowotworowe (Brenner 2012; Koshiol 2009; Engels 2008)

Stan Zapalny a Nowotwór Płuc.

Szlak sygnalizacji zapalnej uczestniczy w wielu aspektach biologii raka płuc. Proliferacja i przeżycie komórek nowotworowych, rozwój nowych naczyń krwionośnych odżywiających guz (angiogeneza), rozprzestrzenie raka (przerzuty), oraz odpowiedzi nowotworu na różne leki chemioterapeutyczne są, w różnym stopniu, zależne od reakcji zapalnych (Gomes 2014 ; Hanahan 2011). Stosownie do tego, badania powiązały podwyższone poziomy markerów zapalnych ze zwiększonym ryzykiem rozwoju raka płuc.

Badania opublikowane w 2013 roku oceniły 68 biomarkerów związanych z zapaleniem w 526 przypadkach osób chorych na raka płuc, i 592 przypadkach osób zdrowych. Odkryto, że jedenaście biomarkerów koreluje z ryzykiem raka płuc; pro-zapalne markery (np CRP) związane są ze zwiększonym ryzykiem raka płuc, podczas gdy markery anty zapalne (na przykład, antagonistyczny receptor interleukiny-1) zostały powiązane z obniżaniem tego ryzyka (Shiels 2013). Systematyczna analiza danych na temat 1918 przypadków raka płuc wziętych z 10 badań, wykazała statystycznie istotny związek pomiędzy wzrostem poziomu CRP i zagrożeniem zachorowania na raka płuc: każdy 1 mg/L jednostki wzrostu CRP był związany z 28% wzrostem ryzyka (Zhou 2012). Inny marker zapalny –  interleukina-6 (IL-6) – wiąże się ze zwiększonym ryzykiem raka płuc, zgodnie z wynikami analizy danych z dwóch badań. W jednym z dwóch badań, osoby, u których poziom surowicy IL-6 mieścił się w górnych 25% dystrybucji, byli 3,29 raza bardziej narażeni na raka płuc, niż osóby z niższymi poziomami IL-6. Podobnie, drugie badanie wykazało 1,48-krotne zwiększenie ryzyka zachorowania na raka płuc wśród osób w górnych 25% dystrybucji poziomów IL-6 (Pine 2011).

Oprócz roli zapalenia w przewidywaniu ryzyka zachorowania na raka płuc, pomiar stanu zapalnego u pacjentów z tym nowotworem, może pomóc określić rokowania. W badaniu na 173 pacjentach z przerzutowym NDRP, badacze opracowali indeks zapalny w oparciu o środki antropomorficzne, poziomy albuminy, oraz stosunek neutrofili do limfocytów. Wskaźnik ten został nazwany Zaawansowanym Indeksem Stanów Zapalnych przy Raku Płuc (ALI), okazał się on być wiarygodnym predyktorem ogólnego i wolnego od progresji choroby czasu przeżycia. Pacjenci, u których wynik ALI ukazał wysoki poziom stanu zapalnego, wykazali ogólny czas przeżycia równy 3,4 miesiąca, natomiast u tych, których wynik ALI wskazał niższy poziom stanu zapalnego, przetrwało przez średnio 8,3 miesiąca (Jafri 2013).

Silny związek między stanami zapalnymi a rakiem płuc, może być ponadto potwierdzony poprzez badania wykazujące, że długotrwałe stosowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ) jest związane z mniejszym ryzykiem zachorowania na raka płuc (Gomes 2014). Związek między NLPZ a ryzykiem wystąpienia raka płuc jest dalej omawiany w kolejnych częściach niniejszego protokołu, w sekcji Nowatorskich oraz Obecnie powstających strategii.

 

Rakotwórcze Czynniki Środowiskowe i Toksyny

Kilka czynników środowiskowych jest związanych z rozwojem raka płuc, należą do nich: narażenie na działanie azbestu, spalin silników wysokoprężnych, zanieczyszczeń powietrza, pestycydów i metali ciężkich, takich jak kadm czy nikiel (Vermeulen 2014; Raaschou-Nielsen 2013; Clapp 2008; Offermans 2014; Wild 2009).

Radon, radioaktywny gaz uwalniany podczas rozpadu uranu, toru i radu, może uszkodzić komórki nabłonka płuc, prowadząc do nowotworu. W rzeczywistości, narażenie na radon to druga najczęstsza przyczyna raka płuc w Stanach Zjednoczonych, zaraz po paleniu (NCI 2011).

Wirusy oraz Bakterie – Potencjalne Powiązania z Nowotworem Płuc

Niektóre typy wirusa brodawczaka ludzkiego (HPV) zwiększają ryzyko zachorowania na nowotwór szyjki macicy, sromu, odbytu, jamy ustnej, a także głowy i szyi. Wydaje się również, że zakażenie HPV, a w szczególności HPV-16 i HPV-18, może być związane z rozwojem nowotworów płuc, chociaż przedstawione dowody są niejasne (Zandberg 2013).

Osoby zakażone HIV mają także większe ryzyko zachorowania na raka płuc – od 2 do 4 razy większe niż w populacji ogólnej, nawet po uwzględnieniu palenia tytoniu. Kilka czynników może przyczynić się do powstania tego powiązania, w tym właściwości wirusa promujące nowotwór, zwiększone ryzyko nawracających infekcji dróg oddechowych w danej populacji, oraz związane z HIV zaburzenia układu odpornościowego (Mani 2012).

Pojawiająca się hipoteza sugeruje, że bakteria Helicobacter pylori (H. pylori), przyczyna większości wrzodów żołądka, może również zwiększać ryzyko zachorowania na raka płuc. Dane epidemiologiczne wydają się sugerować, że rak płuc może być bardziej rozpowszechniony w przypadkach zakażeń H. pylori, badania wykazały dowody na obecnośc bakterii w górnej tkance dróg oddechowych. Konieczne są jednak dalsze badania, aby ostatecznie połączyć te dwa aspekty (Deng 2013).

 

Symptomy i Objawy

Do objaw raka płuc zaliczamy dyskomfort lub ból w klatce piersiowej, uporczywy kaszel, trudności w oddychaniu, świszczący oddech, krwawe plwociny, chrypka, utrata apetytu, niewyjaśnione zmniejszenie masy ciała, zmęczenie, problemy z połykaniem, oraz obrzęk twarzy i/lub żył znajdujących się w szyi (NCI 2013c). Osoby z DRP czasem wykazują inne objawy, w tym zespół nieprawidłowego wydzielania hormonu antydiuretycznego (SIADH). (Hormon antydiuretyczny, lub wazopresyna, pomaga regulować wchłanianie zwrotne wody w nerkach, a także ciśnienie krwi.)  Nieprawidłowe wydzielanie hormonu antydiuretycznego prowadzi do nagromadzenia nadmiaru płynów w tkankach (Canadian Cancer Society 2014).

Czasami da się zauważyć u pacjentów objawy, które mają związek z rakiem, ale nie są spowodowane przez miejscową obecność komórek nowotworowych. Określenie ”paranowotworowy zespół’ odnosi się do nagromadzenia objawów, które wynikają z substancji wytworzonych przez nowotwór, oraz występują one z dala od guza. Zdarza się, że zespoły paraneoplastyczne mogą wystąpić przed zdiagnozowaniem raka, i mogą być one objawem powstającego nowotworu. Zespół paranowotworowy obejmuje zespół Cushinga, spowodowany nadmiernym poziomem kortyzolu; paraneoplastyczne zwyrodnienie móżdżku (rzadka choroba neurologiczna); lub zespół Lamberta-Eatona, rzadka choroba autoimmunologiczna, objawiająca się osłabieniem mięśni kończyn (Yoh 2003; Marchioli 1997; Thomas 2004; Gandhi 2006; Gilhus 2011; NCI 2013c)

Diagnostyka i Stadium

Wiele badań i narzędzi diagnostycznych może być wykorzystywanych do identyfikacji raka płuc, oraz określenia stopnia jego zaawansowania. Badanie krwi jest rutynowo zlecane w ramach badań i obejmuje pełną morfologię krwi (CBC) oraz panel chemiczny (zawierający wiele parametrów, takich jak testy funkcjonowania wątroby i nerek oraz poziom elektrolitów) (O’Hanlon 2013).

Obrazowanie. Promieniowanie rentgenowskie, obrazowanie rezonansem magnetycznym (MRI), pozytonowa tomografia emisyjna (PET), są stosowane w diagnostyce i określaniu stopnia zaawansowania raka płuc (Horn 2013a). Ponadto, badania kości mogą być wykonywane w celu sprawdzenia czy nowotwór tam tworzy przerzuty (Horn 2013a; American Lung Association 2014b). Skanowanie PET mogą również pomóc określić, czy nowotwór utworzył przerzuty w innych częściach ciała (Schrevens 2004). Skanowanie PET obejmuje wstrzyknięcie pacjentowi związku radioaktywnego znacznika, zwanego fluorodeoksyglukozą lub FDG, która jest zmodyfikowaną cząsteczką glukozy, mogącą być wchłoniętą przez komórki. Krótko po wstrzyknięciu FDG, stan pacjenta jest analizowany za pomocą techniki skaningowej wspomaganej komputerowo, która wykrywa promienie gamma emitowane przez radioaktywne FDG. Ponieważ komórki nowotworowe są bardziej aktywne metabolicznie niż większość normalnych (zdrowych) komórek, FDG, które zostaje rozpoznane przez komórki jako glukoza, wchłania się szybciej w tkankę nowotworową. Tak więc badanie PET ujawnia obszary przerzutów nowotworów przez wykrywanie wyższego stężenia FDG w tkankach dotkniętych zmianami nowotworowymi (Lucignani 2004; Avril 2001; Huang 2000; Bustamante 1977; Lopez – Lazaro 2008; VERHAGEN 2004; Zhu 2011). Badanie taknki do badania histopatologicznego jest konieczne, aby dokładnie rozpoznać rodzaj raka płuc, zaplanować leczenie, oraz określić rokowania (O’Hanlon 2013).

Biopsja.  W biopsji cienkoigłowej stosuje się długie, cienkie igły w celu pobrania kawałka tkanki z płuc, która może być następnie zbadana pod mikroskopem (American Lung Association 2014b). Biopsja może nie być konieczna, gdy tkanka została uzyskana podczas operacji usunięcia nowotworu (NCCN 2014a).

Próbki tkanki mogą zostać uzyskane na kilka sposobów. Typ procedury lub wykonywanej biopsji zależy od cech podejrzewanego typu raka, w oparciu o radiologiczne i kliniczne ustalenia (Rivera 2013):

  • Bronchoskopia polega na wprowadzeniu giętkiej rurki przez gardło do płuc, w celu umożliwienia lekarzowi wgląd do dróg oddechowych i płuc (A.D.A.M 2013b). Jest on ona zazwyczaj wykonywana przed zabiegiem chirurgicznym (NCCN 2014a).
  • Wewnątrzoskrzelowe USG kontrolowane przez (EBUS) Wewnątrzoskrzelowe USG jest zbliżone do bronchoskopii, za wyjątkiem tego, że urządzenie ultradźwiękowe zamontowane jest na końcu bronchoskopu. Badanie to jest stosowane, aby zobaczyć, czy nowotwór rozprzestrzenił się na węzły chłonne i/lub okoliczne tkanki w klatce piersiowej (American Lung Association 2014b). Wewnątrzoskrzelowe USG, jest minimalnie inwazyjnym zabiegiem, w którym cienki cewnik z balonem na końcu, wprowadzany jest do dróg oddechowych w celu uzyskania szczegółowych obrazów. Urządzenie do wykonywania biopsji może być wprowadzane przez cewnik w celu uzyskania próbki (Gomez 2009).
  • przeprowadzana jest przez chirurga poprzez wprowadzenie małej kamery przez niewielkie nacięcie, aby być w stanie zobaczyć śródpiersie (czyli część klatki piersiowej między mostkiem i kręgosłupem oraz między płucami). Procedura ta jest użyteczna przy usuwaniu węzłów chłonnych i poszukiwaniu ich nieprawidłowego wzrostu na zewnątrz płuc i klatki piersiowej (A.D.A.M. 2012a; A.D.A.M. 2012b).
  • Torakoskopia, chirurgia piersiowa wspomagana wideo (VATS). Zabieg chirurgiczny, w którym lekarz wyszukuje i usuwa guzy w klatce piersiowej (American Lung Association 2014b).

Cytologia flegmy.  Śluz wykasłany z płuc, jest badany pod mikroskopem na obecność komórek nowotworowych (American Lung Association 2014b).

Thoracentesis.  Lekarz wsuwa igłę między żebra w celu usunięciu płynu, a następnie zbadania go na obecność komórek nowotworowych (American Lung Association 2014b).

Określenie Stadium

Rokowania. Przy raku płuc rokowania są zazwyczaj słabe, mogą być one określone za pomocą testów krwi, lub innych, następujących testów.

Markery nowotworowe– to substancje produkowane przez guzy nowotowrowe. Potwierdzają one lub zaprzeczają obecności choroby nowotowrowej, i wskazują czy pojawił się nawrót choroby po zabiegu operacyjnym. Określenie wymienionych 6 markerów jest niezbędne w leczeniu choroby. Określane są one za pomocą testów krwi lub biopsji próbki tkanki guza.

  • Antygen karcynoembrionalny (CAE) – jego wysokie poziomy we krwi (>10 ng/mL przed i po operacji), związane są ze słabymi rokowaniami.
  • Enolaza neuronowa (NSE) – jej obecność w próbce tkanki guza, jest mocnym dowodem na przeżycie pacjenta.
  • Antygen Sialyl-Lewis X (SLX) – wskazuje na obecność przerzutów
  • Fragment 21.1 surowicy cytokeratyny (CYFRA) – wskazuje na NDRP, w szczególności komórki łuskowate oraz gruczolorak
  • Antygen komórek łuskowatych raka złośliwego (SCC) – 85% pacjentów posiadających ten antygen na poziomie większym niz 2 ng/mL, mają guzy łuskowate.
  • Peptyd wydzielający gastrynę (ProGRP) – jego wysokie poziomy są stwierdzane u pacjentów z DRP, jego występowanie jest bardziej charakterstyczne niz NSE przy DRP.
  • Cyklooksygenaza-2 – wiązana jest ze słabnącymi rokowaniami. W takim przypadku, zażywanie inhibitorów COX-2, jako przepisane przez lekarza lekarstwo, lub jako suplementy diety, może być korzystne jako dodatek do standardowego leczenia nowotowru płuc. Inhibitory COX-2 wzmacniają zdolności chemioterapeutyków i radioterapii do zabijania komórek rakowych.

Stadium nowotworu jest określanye na podstawie jego wielkości, czy komórki nowotworowe utworzyły przerzuty do sąsiednich węzłów chłonnych, a także czy wystąpiły inne dodatkowe przerzuty. Stadia nowotworu NSCLC są określane w przedziale od I do IV, gdzie stadium IV reprezentuje zaawansowany nowotwór z przerzutami. Stadia te są następnie podzielone na podgrupy, w oparciu o charakterystyczne cechy guza i płuc, a także na jakie obszary się on rozprzestrzenił (NCCN 2014a ; NCI 2013a).

Przypadki nowotworów DRP dzieli na tak zwany ograniczony etap choroby, w którym obszar występywania raka jest ograniczony do płuc i węzłów chłonnych, lub rozległe stadium choroby, w którym tworzą się przerzuty do obszarów poza klatkę piersiową (NCCN 2014b).

Do określenia stadium choroby potrzeba kilku testów, w tym skanowania MRI, CT lub PET; skanowanie kości; badanie czynności płuc; USG; mediastinoskopia; biopsja endoskopowa węzłów chłonnych, a czasami także aspiracji i biopsji szpiku kostnego, w celu ustalenia czy nowotwór utworzył przerzuty (NCI 2013c).

Badania Przesiewowe Nowotworu Płuc

Większość głównych  organizacji związanych z płucami i nowotworami płuc, w tym American College of Chest Physicians, American Society of Clinical Oncology, American Cancer Society i American Association for Thoracic Surgery, zalecają obecnie coroczne badania przesiewowe przy pomocy niskodawkowej tomografii komputerowej (LDCT) u obecnych palaczy, oraz byłych palaczy, szczególnie tych, będących w wieku od 55 do 80 lat (w zależności od konkretnych wytycznych). Najnowsze wytyczne zalecają badania przesiewowe z LDCT obecnych palaczy, którzy palili średnio paczkę papierosów dziennie przez 30 lat, lub którzy rzucili ten nałóg w ciągu ostatnich 15 lat od palenia na wspomnianym poziomie (Moyera 2013).

Zalecenia te oparte są na wynikach Narodowych Testów Przesiewowych Płuc, które zostały opublikowane w 2011 roku. Badania wykazały, że obecni lub byli nałogowi palacze, którzy przeszli badania płuc przez 3 lata z kolei, za pomocą badań przesiewowych LDCT, wykazali 20% zmniejszenie odsetka umieralności z powodu raka płuc, w okresie od 5- do 7 lat trwania owego badania, w porównaniu do tych, corocznie poddawanych prześwietleniu klatki piersiowej (National Lung Screening Trial Research Tam 2011). Dodatkowe dowody wskazują, że LDCT może zapobiec około 12 000 zgonów na raka płuc rocznie w Stanach Zjednoczonych (Ma 2013).

Jeśli badanie przesiewowe wykryje guzki w płucach, przeprowadzane są dodatkowe badania radiologiczne w oparciu o wielkości guzka, w tym również LDCT przez 3 do 6 miesięcy lub natychmiastowe skanowania CT/PET. Pacjenci z dużymi guzami, są kierowani do chirurga w celu przeprowadzenia biopsji lub usunięcia guza chirurgicznie (NCCN 2014a).

 Prześwietlanie LDCT narażają pacjentów na niewielkie promieniowanie; ekspozycja ta jest jednak niższa, niż podczas rocznego naświetlania (Detterbeck 2013). Niemniej jednak, potencjalne ryzyko spowodowane promieniowaniem, uważane jest za przynoszące mniejsze korzyści niż badania przesiewowe z LDCT (UKCC 2014).

Naukowcy starają się ustalić rodzaj badań krwi, które mogłyby pomóc w ustaleniu, czy dany pacjent chory jest na nowotwór płuc. Badanie opublikowane w Journal of Clinical Oncology, na początku 2014 zatwierdziło rodzaj badania krwi, które analizuje małe fragmenty materiału genetycznego (mikroRNA) w osoczu krwi, w celu wykrycia raka płuc maksymalnie dwa lata wcześniej niż spiralna tomografia komputerowa, ze mniejszą liczbą fałszywych pozytywnych wyników niż przy badaniach obrazowych. Celem badania jest wykrycie markerów genetycznych raka płuc; badanie to, lub podobne, może wejść do powszechnego użytku w Stanów Zjednoczonych czy Europie w niedalekiej przyszłości (PR Newswire 2014; Sozzi 2014).

Leczenie Konwencjonalne

Leczenia raka płuc zależy od tego do jakiej podgrupy nowotwrów należy, oraz w jakiej jest fazie w danym momencie. Początkowym leczeniem NDRP I lub II fazy jest chirurgia, a następnie zastosowanie chemioterapii i radioterapii. Chociaż operacja u pacjentów z III fazą raka jest kontrowersyjna, krajowe wytyczne sugerują zastosowanie jej w niektórych przypadkach (McCloskey 2013). Tak czy inaczej, pacjenci na ogół zostają poddani chemioterapii i często przyjmują również leki, które są specjalnie skierowane na szlaki sygnalizacyjne, uczestniczące w powstawaniu raka płuc, takich jak bewacyzumab (Avastin), że erlotynib (Tarceva), crizotinib (Xalkori) (NCCN 2014a; ACS 2013a).

Na wczesnym etapie (etap I) DRP można leczyć poprzez wykonanie zabiegu usunięcia zaatakowanego płata, a następnie podanie pacjenta chemioterapii; kombinacji chemioterapii i radioterapii; lub tylko chemioterapii (ACS 2014d). Bardziej zaawansowany typ DRP jest często leczony chemioterapią lub radioterapią całego mózgu (w celu leczenia/zapobiegania przerzutów) lub innych części ciała, aby zmniejszyć guzy i zredukować objawy (NCCN 2014b).

Zabieg Chirurgiczny.

Chirurgiczne usunięcie pierwotnego guza płuca, jest standardową procedurą leczenia nowotworu NDRP we wczesnym stadium (Belani 2005; He 2012; NCCN 2014a; Liberman 2006). Preferowaną metodą jest anatomiczne wycięcie płuca (torakotomia), zwane również pneumonektomią lub segmentektomią, w zależności od ilości usuniętej tkanki płuc. Jest to najczęściej wykonywanym zabiegiem chirurgicznym w chirurgii klatki piersiowej. Zabieg ten może być wykonany w minimalnie inwazyjny sposób, zwany VATS (wspierany wideo zabieg torakoskopowy) (He 2012; NCCN 2014a). Zaletą VATS jest to, że wymaga on tylko minimalnego nacięcia w klatce piersiowej. Tak więc, zajmuje to mniej czasu, występuje mniejsza ilość powikłań pooperacyjnych, oraz następuje szybszy powrót do zdrowia (Detterbeck 2013; NCCN 2014a).

Tylko około 5% chorych z DRP jest diagnozowanych w I etapie choroby, który jest jedynym  etapem, kiedy operacja może zostać wykonana (przynieść pozytywne efekty) (NCCN 2014b).

 Ponad połowa pacjentów z oboma typami nowotworu płuc nie kwalifikuje się do zabiegu chirurgicznego z powodu lokalnego rozprzestrzeniania choroby (tj, poza płuca do jamy klatki piersiowej) lub tworzenie przerzutów w bardziej odległych organach (Shamji 2013). Inne przeciwwskazania to wiek pacjenta (szczególnie 75 i starsi), ogólny stan zdrowia fizycznego i psychicznego, a także niektóre cechy charakterystyczne danego nowotworu. Ponadto, pacjent może nie zdecydować się na poddanie operacji (Dell’Amore 2013; Shamji 2013; Mehta 2012).

 Zachęcamy czytelników do zapoznania się również z protokołem Chirurgia Onkologiczna, który zawiera szczegółowe informacje o ważnych aspektach dla osób przygotowujących się do poddania się operacji usunięcia tkanki nowotworowej.

Radioterapia Onkologiczna.

Radioterapia może być stosowana sama lub w połączeniu z chemioterapią i/lub chirurgią, w zależności od typu raka płuc, jego stadium oraz obecności i rodzaju powikłań. W połączeniu z leczeniem chirurgicznym, schemat stosowania radioterapii jest zaprojektowany tak, aby zmaksymalizować zabijanie komórek raka płuc w strefie wykonywanego zabiegu chirurgicznego (czyli obszar nowotworu, który zostanie usunięty). Radioterapia może być stosowana przed zabiegiem (terapia neoadiuwantowa) w celu zmniejszenia guza przed, lub po zabiegu chirurgicznym (terapia adiuwantowa) w celu zniszczenia komórek nowotworowych, które zostały pozostawione (O’Hanlon 2013).

 NDRP.  Naświetlanie może być stosowane u pacjentów z rakiem niedrobnokomórkowym płuca (NDRP), którzy przechodzą operację, jako główny sposób leczenia, gdy operacja ta nie może zostać wykonana, po zabiegu, gdy nowotwór nie jest całkowicie usunięty, albo w leczeniu paliatywnym aby zapewnić pacjentowi dobre samopoczucie (O’Hanlon 2013).

 DRP.  W raku drobnokomórkowym płuca (DRP), stosowanie radioterapii w połączeniu z chemioterapią, uważane jest za standardowe i korzystne podejście w leczeniu, także krótszy czas pomiędzy rozpoczęciem leczenia a końcem dowolnej terapii radiacyjnej, był istotnie związany z dłuższym okresem przeżycia (NCCN 2014b).

Ponadto, u wszystkich pacjentów, radioterapia może być stosowana w leczeniu przerzutów do mózgu, kompresji rdzenia kręgowego lub miejscowych zmian, które powodują objawy takie jak porażenie nerwów lub niedrożności dróg oddechowych (NCCN 2014a; O’Hanlon 2013; Baskar 2012). Naświetlanie czaszki może być realizowane także zapobiegawczo; pacjenci, których nowotwór DRP może być kontrolowany poza  mózgiem, mają około 60% ryzyko na rozwój przerzutów w centralnym układzie nerwowym w ciągu 2-3 latach leczenia. Odnotowano, że profilaktyczna radioterapia czaszki znacznie zmniejsza to ryzyko (NCI 2014a).

Konwencjonalna radioterapia nie kontroluje nieoperacyjnego nowotworu NDRP w około 70% przypadków. Tylko około 40% osób z nieoperacyjnym niedrobnokomórkowym rakiem płuc, poddawanych konwencjonalnej radioterapii, przeżyje 2 lata (Ferri 2013). Radioterapia wydłuża okres przeżycia pacjentów z ograniczonym stadium DRP, oraz zalecana jest do stosowania tuż po diagnozie (ACR 2012). Jest to zwykle wykonywana w połączeniu z chemioterapią u chorych z ograniczoną postacią choroby, oraz u wybranej grupy chorych z rozległym stadium choroby, którzy odpowiadają na chemioterapię (NCCN 2014b; Provencio 2011).

Wysoka dawka promieniowania może być związana z pewnymi efektami ubocznymi, zależnie od obszaru (ów) na które terapia ta jest skierowana. Na szczęście, wiele nowoczesnych technik terapii, takich jak modulowana pod względem intensywności radioterapia (IMRT), spiralna tomoterapia, czy modulowana pod względem objętościowym docelowa terapia łuku tkanki nowotworowej, redukuje szkody (efekty uboczne) na sąsiednich tkankach oraz narządach. Forma terapii celowanej radioterapii, nazywana stereotaktyczną radioterapią, zyskuje uwagę jako użyteczne narzędzie w leczeniu raka płuc we wczesnym stadium. Technika zwana radiochirurgią Nożem Gamma, służy do dostarczania ukierunkowanej radioterapii, oszczędzając tym samym otaczające zdrowe tkanki. Była ona intensywnie badana w kontekście przerzutów do mózgu pochodzących z raka płuc (Abacioglu 2010; Serizawa 2000; Serizawa 2002). 3-letnie pooperacyjne badanie na 59 pacjentach z wczesnym stadium nieoperacyjnego raka płuc, wykazało odsetek przeżywalności wynoszący 55,8%, z odsetkiem kontroli guza stereotaktyczną radioterapią ciała wynoszącą 97,6% , około dwukrotnie większa niż w konwencjonalnej radioterapii (Timmerman 2010).

 Protokół Radioterapia Onkologiczna, przedstawia kompleksową dyskusję na temat radioterapii, oraz pokazuje szereg działań, które można podjąć, aby zmaksymalizować korzyści i zminimalizować jej skutki uboczne.

 

Chemioterapia Onkologiczna.

Chemioterapia opisuje leczenie za pomocą leków. W przypadku chemioterapii, leki podawane pacjentowi zazwyczaj powodują uszkodzenie komórek nowotworowych przez zakłócanie procesu ich podziału (Goodin 2007). Chociaż chemioterapia może mieć wpływ zarówno na komórki nowotworowe jak i na zdrowe, te dotknięte mutacjami powodującymi raka, wydają się być bardziej podatne na leki, ponieważ rosną i dzielą się znacznie szybciej niż w większości normalnych komórek. Jednakże, pewne typy komórek, takie jak te w mieszkach włosowych, przewodzie pokarmowym i błonie śluzowej jamy ustnej, dzielą się szybko w normalnych warunkach, a tym samym zapoczątkowują typowe efekty uboczne związane z chemioterapią (Mukherjee 2010; Hanahan 2011; PubMed Health 2012).

 Chemioterapia, zarówno neoadiuwantowa (przed operacją), jak i adiuwantowa (pooperacyjna), pozostaje podstawą terapii raka płuc (Ripley 2013; Daly 2011; Reungwetwattana 2011).

 NDRP.  Pacjentci z rakiem niedrobnokomórkowy płuca NDRP poddawani chemioterapii uzupełniającej, zazwyczaj otrzymują cisplatynę (Platynyol®) z winorelbiną (Navelbine); w niektórych przypadkach karboplatyna może być stosowana zamiast cisplatyny, chociaż dostępne dane wskazują, że cisplatyna może być nieco bardziej skuteczna (NCI 2014b). Inne stosowane leki to m.in. gemcytabina (Gemzar), docetaksel (Taxotere) oraz pemetreksed (Alimta). Tym, otrzymującym równocześnie chemioterapię/radioterapię, zazwyczaj przepisuje się cisplatynę i etopozyd (Etopophos, Toposar), cisplatynę i winblastynę (Velbe), cisplatynę i pemetreksed lub karboplatynę (Paraplatin) i pemetreksed (NCCN 2014a). Cisplatyna często stosowana jest przy neoadiuwantowej terapii (Daly 2011).

DRP.  Pacjenci z rakiem drobnokomórkowym  płuca DRP ograniczonym, zwykle poddawani są chemioterapii cisplatyną lub karboplatyną z etopozydem. Osoby z zaawansowanym stadium choroby mogą otrzymywać inne środki, takie jak irinotekan (Camptosar, CPT-11) z cisplatyną (NCCN 2014b; NCI 2014c).

 Większość środków chemioterapeutycznych, jest na ogół aktywnych w szybko rosnących komórkach, w tym komórkach zdrowych. Mogą one mieć poważne i często zagrażające życiu działania niepożądane (takie jak niedokrwistość, immunosupresja i uszkodzenia serca). Protokół Chemioterapia przedstawia kilka integracyjnych strategii, które mogą pomóc złagodzić niektóre z negatywnych skutków chemioterapii.

 

TERAPIE CELOWANE

 Powodzenie leczenia NDRP i DRP stosując zabiegi chirurgiczne, radioterapie, chemioterapie i chemioterapie tradycyjne, w dużej mierze zależy od najszybszego jak to możliwe zdiagnozowania raka płuc (Daniels 2013; Yasufuku 2010; Herbst 2008). Jednak, tylko jedna trzecia przypadków NDRP diagnozowana jest we wczesnych stadiach, gdy remisja poprzez resekcję jest możliwa (Byron 2014). Nawet wtedy, aż do 40% pacjentów z I stadium choroby, 66% osób z II stadium, oraz 75% ze stadium III z niedrobnokomórkowym rakiem płuc, umiera w ciągu 5 lat (Byron 2014).

W ostatnich latach, jednakże, nowe klasy leków, które nacelowane są na szlaki sygnałowe w komórkach rakowych, oraz są specyficzne dla nowotworu i jego typu genetycznego, mogą zapewnić więcej opcji dla pacjentów z rakiem płuc, nawet tym, których zdiagnozowano w bardziej zaawansowanych etapach (Majem 2013; Larsen 2011). Są one zwykle używane jako leczenie drugiego lub trzeciego rzutu po chemioterapii, po tym jak tradycyjne sposoby zawiodą, są one również często łączone z tradycyjnymi chemioterapiami (Majem 2013).

 Celowane sposoby leczenia mogą być określane przez ślad molekularny nowotworu; tym samym umożliwiając klinicystom wybrać środek oparty na poszczególnych mutacjach (tabela 1). Na przykład, u pacjentów z mutacjami EGFR (receptor naskórkowego czynnika wzrostu), korzyści przynosi leczenie za pomocą leków, które blokują ścieżki aktywujące receptory, włączając erlotynib, cetuksymab (Erbitux), i Afatynib (Gilotrif) (NCCN 2014a; ACS 2014b; Rengan 2011; Majem 2013; Gao 2012; Domvri 2013).

Kluczowe biomarkery molekularne to mutacje KRAS, przegrupowania ALK, MET i EGFR immunohistochemicznych, z których wszystkie mogą pomóc określić stopień wrażliwości na różne chemioterapie, radioterapie i leki ukierunkowane molekularnie (Vincent 2012).

Możliwość indywidualizacji leczenia opartego na profilu genetycznym nowotworu pacjenta, jest zapoczątkowaniem nowej ery medycyny spersonalizowanej.

 

 Tabela 1. Celowane środki dla pacjentów ze zmianami genetycznymi (NSCLC)  (Gadducci 2013; Pirrotta 2011; NCI 2012; Elisei 2013; NCCN 2014a; Douillard 2014; Drilon 2013)

 

Mutacje/zmiany genetyczne

Dostępne celowane specyfiki

EGFR

Gefitynib (IRESSA), erlotynib, afatynibu, cetuksymab

ALK

Crizotinib

HER2

Trastuzumab (Herceptin), afatinib

BRAF

Vemurafenib (Zelboraf), dabrafenib (Tafinlar)

MET

Crizotinib

ROS1

Crizotinib

RET

Cabozantinib (Cometriq)

VEG

Bevacizumab, sunitinib (Sutent), sorafenib (Nexavar)

 


Bewacizumab w niedrobnokomórkowym raku płuc (NDRP). Tworzenie się nowych naczyń krwionośnych, znane jako angiogeneza, jest wynikiem złożonej równowagi pomiędzy czynnikami stymulującymi (pro-angiogenicznymi) a czynnikami hamującymi (antyangiogenne) ten proces (Carmeliet 2000; Pallis 2013b). Normalnie, angiogeneza pojawia się w ściśle określonych momentach, takich jak rozwój, rozmnażanie, gojenie się ran, ale odgrywa także kluczową rolę w rozwoju guzów litych i w czasie ich przerzutów oraz proliferacji (Pallis 2013b).

Czynnik wzrostu śródbłonka naczyniowego (VEGF) jest białkiem, które steruje angiogenezą na podstawie jej oddziaływania z receptorami komórkowymi (receptory VEGF). Ścieżka receptora VEGF, jest uważana za najmocniejszy mediator angiogenezy przy chorobach nowotworowych (Das 2012; Pallis 2013b).

Bewacizumab jest przeciwciałem przeciwko VEGF, zatwierdzonym przez FDA do pierwszego rzutu układowego leczenia nieoperacyjnego NDRP, w połączeniu z karboplatyną i paklitakselem (FDA 2013; Das 2012; Ferrara 2004; Pallis 2013b; Planchard 2011; NCI 2013e). Bewacizumab jest zdolny do hamowania angiogenezy, przez bezpośrednie wiązanie VEGF i zapobieganie aktywowaniu receptora. Oprócz NDRP, bewacizumab wykazał skuteczność kliniczną w innych typach nowotworu, takich jak rak piersi, nerek oraz przerzutowy rak jelita (Wang 2013). Liczne badania wskazują, że leczenie skojarzone oparte na bewacyzumabie, oferuje liczne korzyści kliniczne w przypadkach nowotworu tyou NDRP (Sandler 2006; Reck 2009), oraz terapia długoterminowa z zastosowaniem tego związku także wykazała korzyści, nawet u pacjentów w późnym stadium nowotworu typu NDRP (Fan 2013). Nadciśnienie tętnicze, zwiększone ryzyko krwawienia, perforacja przewodu pokarmowego są negatywnymi skutkami związanymi z leczeniem bewacyzumabem (Wang 2013; Planchard 2011).

 

Crizotinib w niedrobnokomórkowym raku płuc (NDRP).  W przypadku NDRP, mutacje mogą występować w wielu różnych genach, przyczyniających się do rozwoju choroby. Jeden z tych genów, ALK, był w 2007 wykryty w małej, ale znaczącej części chorych z niedrobnokomórkowym rakiem płuca (Gupta 2014). W przypadkach NDRP, u około 3-7% pacjentów odnotowano pewne zmiany genetyczne obejmujące gen ALK, szczególnie u młodszych osób, które nigdy nie paliły lub były lekkimi palaczami; dane te pozwoliły zdefiniować nowy podtyp nowotworu NDRP (Shaw 2013; Gupta 2014; Iwama 2014). Pacjenci z zaawansowanym NDRP, którzy wcześniej byli poddawani leczeniu, a u których występują zmiany w genie ALK, crizotinib okazał się lepszym sposobem niż standardowa chemioterapia.

 

Crizotinib hamuje funkcję produktu genu ALK. Został on zatwierdzony przez FDA pod koniec 2011 roku, mniej niż 4 lata po odkryciu jego celu zastosowania (Gandhi 2012). Działania niepożądane crizotinibu to nudności, biegunka, zaparcia, wymioty, zatrzymanie wody w obrębie kończyn i problemy ze wzrokiem. Ponadto, u 1,6% pacjentów wystąpiły zagrażające życiu przypadki śródmiąższowej choroby płuc, która było związana z tym typem leczenia (Iwama 2014).

Leczenie Podtrzymujące

Terapia podtrzymująca jest to termin używany w odniesieniu do leczenia przewidzianego w celu osiągnięcia odpowiedzi nowotworu lub stabilizacji choroby. Jednakże definicje nieznacznie się różnią, National Cancer Institute określa ją jako terapię, która stosowana jest w celu zapobiegania postępowi nowotworu, kiedy zaczął już on być skutecznie kontrolowany. W terapi tej można korzystać z leku podawanego wcześniej, lub zastosować inny lek. Terapia ta może obejmować, oprócz leków, leczenie szczepionkami lub przeciwciałami (Novello 2011; Stinchcombe 2011; Hirsh 2010). W kilku obszernych badaniach oceniono stosowanie różnych leków w terapii podtrzymującej u chorych na niedrobnokomórkowego raka płuc, w tym działanie docetakselu, pemetreksedu, bewacyzumabu, erlotynibu i cetuksymabu, z których wszystkie wykazywały polepszenie wolnego od progresji i/lub całkowitego przeżycia u pacjentów poddawanych temu leczeniu, przede wszystkim u tych z chorobą bez progresji. Nie zaobserwowano takich korzyści u pacjentów z DRP w zaawansowanym stadium (Horn 2013b).

Nowe strategie leczenia

Szczepionki Nowotworowe

Jednym z najbardziej ekscytujących obszarów w onkologii jest zagadnienie pojawiających się szczepionek na raka i immunoterapii (Emens 2008). To nowatorskie podejście polega na przeprogramowaniu układu odpornościowego pacjenta z nowotworem na działanie bardziej agresywne skierowane na nowotwór (Bodey 2000; Butterfield 2014).  Podstawowa idea szczepionek terapeutycznych na raka, jest mniej więcej podobna do szczepień przeciwko chorobom zakaźnym. Jednak, zamiast ukierunkowania na zapobieganie chorobom, szczepionki na raka są zaprojektowane do wywoływania odpowiedzi immunologicznej przeciwko chorobie już obecnej u pacjenta (Pałucka 2013).

Nowe technologie i lepsze zrozumienie choroby nowotworowej płuc, oraz jej interakcji z układem immunologicznym, doprowadziły do powstania nowych możliwości w immunoterapii, na przykład szczepionki w badaniach klinicznych zaawansowanych stadiów choroby (Brahmer 2013). W szczególności, naukowcy zidentyfikowali kilkadziesiąt białek selektywnie wyrażanych lub zmodyfikowanych przez komórki nowotworowe, ale nie przez normalne, nienowotworowe komórki. Białka te, które określa się jako antygeny związane z nowotworem (TAA), można wykorzystywać w szczepionkach nowotworowych, jako działające jak ”flagi” dla układu odpornościowego, w celu rozpoznawania i eliminacji raka, tak jakby były wirusowo zainfekowanymi komórkami (Buonaguro 2011; Brahmer 2013; Palucka 2013).

Dwa rodzaje szczepionek są obecnie poddawane badaniom: szczepionki komórek nowotworowych (składające się z rzeczywistych komórek nowotworowych, czasem komórek własnych pacjenta) oraz szczepionki oparte na antygenie (białka specyficzne dla docelowej ekspresji w komórkach nowotworowych) (Brahmer 2013). Szczepionki w badaniach klinicznych zaawansowanych stadiów to belagenpumatucel-L (Lucanix), wykonany z czterech napromieniowanych linii komórkowych NDRP, w II fazie badań klinicznych z udziałem 75 pacjentów, uzyskano odsetek odpowiedzi równy 15%, oraz istotnie zwiększoną medianę czasu przeżycia całkowitego u pacjentów otrzymujących duże dawki, w porównaniu do tych, którzy otrzymali dawki niższe (Brahmer 2013). Obecnie, w chwili pisania tego tekstu, w toku jest badanie III fazy porównujące belagenpumatucel-L z placebo, po uprzednim zastosowaniu chemioterapii u chorych na NDRP (Fakhrai 2012). Szczepionką antygenową jest anytygen-A3 powiązany z czerniakiem (MAGE-A3), który jest ukierunkowany na antygen specyficzny dla nowotworu, wydzielany jedynie w niektórych przypadkach nowotworów, w tym około jednej trzeciej NDRP;  obie skierowane na nieprawidłowe białka ekspresji w komórkach nabłonka; oraz CimaVax EFG, który wytwarza przeciwciała przeciwko EGF, w celu zablokowania tworzenia wiązań między EFG i jego receptorami EGFR (Brahmer 2013; Fernandez Lorente 2013; Mancebo 2012).

 

Personalizacja Leczenia Nowotworu Poprzez Testy Krążących (Cyrkulujących)  Komórek Nowotworowych

Słowem, którego pacjenci z nowotworami boją się najbardziej, jest ”przerzuty”. Przerzuty, to rozprzestrzenianie się komórek nowotworowych z guza pierwotnego do innych narządów lub tkanek. W większości przypadków śmierci związanych z chorobą nowotworową, przyczyną nie jest guz pierwotny, a raczej powstawanie przerzutów, co częściej powoduje śmierć pacjentów z rakiem (Liberko 2013).

 Aby nowotwór mógł utworzyć przerzuty, komórki guza pierwotnego oddzielają się i infiltrują do układu krwionośnego, a następnie transportowane są do innej części ciała. Komórki nowotworowe przepływające przez krwiobieg, nazywane są krążącymi komórkami nowotworowymi (CTC) (Wang, Liu 2011). W ostatnich latach, postęp technologiczny dał lekarzom możliwość pobierania i oceny komórek CTC,  uzyskanych z pobranych próbek krwi od pacjentów chorych na raka. Innowacje te utorowały drogę dla nowych strategii diagnostycznych i terapeutycznych opartych na ilościowej i jakościowej analizie CTC w kilku typach nowotworów (Liberko 2013).

 Ilościowa analiza CTC pozwala na wyliczenie CTC w krwi obwodowej pacjenta, oraz zapewnia ona pewny prognostyczny wzgląd w kilku rodzajach raka. Ogólnie, większa liczba CTC w krwi obwodowej skutkuje gorszymi rokowaniami. Metodologia analityczna nazywana CellSearch, została zatwierdzona przez amerykańską organizację FDA, wyliczając w to CTC nowotworów piersi, jelita grubego, oraz prostaty  (Janssen Diagnostics 2014). Program CellSearch, zlicza liczbę komórek CTC we krwi obwodowej pacjentów, i umiejscawia wynik w zakresie wartości referencyjnych opartych na dowodach.

 Niestety, nie wystarczająca ilość badań została ukończona na chorych na raka płuca, aby ustalić miarodajne prognostyczne zakresy referencyjne, oraz progi CTC, ale trwają dodatkowe badania i chorzy na raka płuc będą mogli wkrótce korzystać z analizy CTC przy użyciu innych metod lub CellSearch (Hashimoto 2014). Na przykład, jedno badanie opublikowane w 2014 roku wykazało, że u pacjentów NDRP z wyższymi ilosciami CTC na początku badania, co określono stosując metodologię CellSearch, wykazało gorszy ogólny i wolny od progresji okres przeżycia, niż pacjenci z niższymi poziomami CTC. Badanie to wykazało również, że u pacjentów z niższą liczbą CTC podczas chemioterapii, zaobserwowano lepszy ogólny i wolny od progresji okres przeżycia, niż u osób z wyższą ich liczbą (Muinelo Romay 2014). Podobnie, w badaniu na 21 pacjentach z ograniczonym i 38 pacjentów z zaawansowanym DRP, zastosowano metodologię CellSearch w celu wykrycia CTC przed, po jednym cyklu, oraz na końcu chemioterapii. Liczba CTC po jednym cyklu chemioterapii okazała się silnym czynnikiem predykcyjnym odpowiedzi na chemioterapię i przetrwania. Ponadto, pacjenci z niską wyjściową liczbą CTC przetrwali dłużej niż ci, których liczby CTC były wyższe (Hiltermann 2012). Inne badanie, tym razem przy użyciu innej metody wykrywania CTC o nazwie TelomeScan, wykazało, że pacjenci z DRP z mniej niż 2 CTC na 7,5 ml krwi przed rozpoczęciem leczenia, przetrwało znacznie dłużej (14,8 miesięcy), niż pacjenci z 2 lub więcej CTC na 7,5 ml krwi (3,9 miesiąca). Naukowcy, którzy przeprowadzili badania stwierdzili: ”… liczby CTC przed leczeniem wydają się być silnym czynnikiem prognostycznym” (Igawa 2014).

Inny aspekt badania CTC – analiza jakościowa CTC – może być używana do nadzorowania sposobu leczenia raka. Najnowsze osiągnięcia technologiczne pozwoliły badaniom CTC ewoluować od zwykłego zliczania liczb, do charakteryzowania skomplikowanych właściwości molekularnych CTC (Dong 2012; Rahbari 2012; Boshuizen 2012).

 łówną przeszkodą w leczeniu przerzutów nowotworowych jest to, że komórki nowotworowe, które odrywają się od pierwotnych lokalizacji, mogą wytworzyć indywidualne inne metaboliczne właściwości niż oryginalny guz, z którego się pojawiły. Stwarza to szereg problemów, ponieważ lekarze często opierają się na analizie cząsteczkowej próbki tkanki z guza pierwotnego, do prowadzenia leczenia. Na przykład, gdy u pacjenta zdiagnozowano raka, guz został zidentyfikowany, następnie często pobiera się próbki tkanek guza (biopsja), oraz wysyła do patologa w celu analizy molekularnej. Wyjaśnia to właściwości komórek nowotworowych i pozwala onkologom wybrać typy interwencji, ze zwiększonym prawdopodobieństwem sukcesu, w oparciu o cechy molekularne komórek nowotworowych. Jednakże, w wielu rodzajach raka, różnice cząsteczkowe zaobserwowano pomiędzy guzami pierwotnymi i przerzutowymi, nawet w przypadku tego samego pacjenta (Cavalli 2003; Smiraglia 2003). Interwencje na podstawie analizy molekularnej pierwotnego nowotworu, mogą zatem nie być skuteczne wobec nowotworów przerzutowych (BioFocus 2011).

 Ilościowa analiza CTC jest krokiem w celu pokonania tej bariery. Charakterystyka molekularnych i genetycznych właściwości CTC pozwala onkologom wybrać tryb leczenia, który może być bardziej skuteczny wobec guzów przerzutowych. Stosując proces znany jako ”testowanie wrażliwości na chemioterapię”, patolodzy mogą przeanalizować właściwości CTC i określić, które leki chemioterapeutyczne mogą zabijać komórki, na podstawie ich specyfiki genetycznej. Onkolodzy mogą następnie opracować schemat leczenia składający się z leków, na które CTC pacjenta są podatne (BioFocus 2011; Rüdiger 2013).

Chociaż analiza jakościowa CTC stoi na lini frontowej leczenia nowotworów obecnie dostępnego, takie usługi dostępne są dla pacjentów za pośrednictwem organizacji, takich jak Międzynarodowe Strategiczne Stowarzyszenie do walki z Nowotworami (http://is-canceralliance.com/) oraz Biofocus® (http://www.biofocus.de/de/onkologie/ueberblick/ueberblick/). Usługi takie jak te, pozwalają chorym na raka złożenie próbki krwi do wysoko wyspecjalizowanych laboratoriów, w celu dokonania analizy jakościowej CTC, której wyniki są przekazywane z powrotem do pacjenta, a następnie pacjent może je udostępnić swojemu onkologowi (Biofocus 2011).

Osoby zainteresowane uzyskaniem większej ilości informacji na temat testów CTC, mogą skontaktować się z Międzynarodowym Strategicznym Stowarzyszeniem do walki z Nowotworami, używając informacji kontaktowych poniżej.

 

International Strategic Cancer Alliance

873 E. Baltimore Pike #333

Kennett Square, PA 19348

USA

Web: http://is-canceralliance.com/

Phone: 610-628-3419

 

METFORMINA

Przepisywana ponad 100 milionom chorych na cukrzycę typu 2 na świecie, metformina (Siofor /Glucophage) obniża poziom glukozy w osoczu, poprzez uwrażliwianie komórek na działanie insuliny, oraz zmniejszanie wytwarzania glukozy w wątrobie (Viollet 2012).

Wykazano również, że metformina ma silnie działanie aktywujące komórki białkowe, zwane monofosforanami adenozyny kinazy białkowej (AMPK) (Hardie 2012). Utrudnia to białku, zwanemu tzw. ssaczy cel rapamycyny  (mTOR), który napędza metabolizm komórek i przyspiesza ich wzrost (Gwinn 2008). Wykazano również, że aktywacja AMPK wpływa selektywnie na hamowanie komórek rakowych, które pozbawione są genu supresji nowotworu p53 (Buzzai 2007).

Badania epidemiologiczne wykazały, że osoby z cukrzycą typu 2, którzy zażywają metforminę, mają znacząco niższe ryzyko zachorowania na raka płuc (Noto Mazzone 2012; 2012). Ponadto, badania na komórkach raka płuc wykazały, że metformina promuje właściwości anty nowotworowe chemioterapeutyku, o nazwie cisplatyna, oraz radioterapii (Storozhuk 2013; Lin 2013).

Wstępne wyniki małego badania na 16 pacjentach z cukrzycą i III stadium nowotworu NDRP, wykazały, że dodanie metforminy do chemioradioterapii, znacznie zmniejszyło miejscowe nawroty choroby, z zaledwie 2 przypadkami nawrotów podczas mediany trwających obserwacji równej 10,4 miesięcy (Penn Medicine 2013; Csiki 2013). Inne badanie, w którym przeanalizowano dane 99 pacjentów z niedrobnokomórkowym rakiem płuca i cukrzycą typu 2, stwierdzono, że ci, którzy otrzymali chemioterapię i metforminę, wykazali znacznie dłuższy okres przeżycia bez postępu choroby, w porównaniu do pacjentów przyjmujących insulinę, oraz poddawanych chemioterapii (Tan 2011).

 

Niesteroidowe Leki Przeciwzapalne i Aspiryna

Cyklooksygenaza-2 (COX -2) jest enzymem, który przekształca kwas tłuszczowy omega-6, o nazwie kwas arachidonowy, w prostaglandyny H2 (PGH2), cząsteczki przekaźnikowe zaangażowane przy zapaleniach i bólu; aktywność enzymu COX-2 jest szczególnie zwiększona w komórkach nowotworowych (Khan 2011; Mazhar 2005). Powodem dla którego niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) posiadają znaczne właściwości anty i przeciwbólowe jest to, że hamują COX-2 (Mao 2011; Menter 2010; Dionne 2001; Ishiguro 2014). Aspiryna szczególnie jest powiązywana ze zmniejszaniem ryzyka zachorowania na nowotwór płuc (Xu 2012). Badania epidemiologiczne wykazały także, że użycie selektywnego inhibitora COX-2, celekoksyb (Celebrex), wiązało się ze 72% zmniejszeniem ryzyka zachorowania na raka płuc (Harris 2007).

Dodatkowo, kilka badań wykazało, że ekspresja COX-2 wzrasta podczas progresji raka płuc, oraz, że wysoki poziom COX-2 wiąże się z gorszymi rokowaniami (Takahashi 2002; Jiang 2013; Mao 2011). W szczególności, w owych badaniach stwierdzono, że wysokie poziomy COX-2 istotnie związane są z rozwojem raka płaskokomórkowego, niedrobnokomórkowego raka płuca we wczesnym stadium, oraz podtypu gruczolakoraka NDRP (Jiang 2013). Inhibitor COX-2, apricoxib (Capoxigem), zakończył II fazę badań pacjentów z zaawansowaną chorobą, u których schemat leczenia zawierający platynę nie powiódł się. Badania wykazały, że terapia łączona z apricoxibem i erlotynibem u 120 pacjentów z zaawansowanym rakiem płuc, którzy wykazali zmniejszenie poziomu biomarkera pGem, wystąpienie wysokiej aktywności COX-2, wykazały 71% poprawę w kontroli choroby; 93% wzrost mediany przeżycia wolnego od progresji choroby; oraz 205% poprawy w medianie ogólnego okresu przeżycia (Gitlitz 2011).

Jednakże inhibitory COX-2, nie są bez ryzyka. W rzeczywistości, leki, które w szczególności hamują COX-2, takie jak celekoksyb i rofekoksyb (Vioxx), które zostały wycofane z rynku w Stanach Zjednoczonych, są powiązane ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych, takich jak zawał serca. W tym celu, w 2004 i 2005 roku,FDA i inne agencje zdrowia publicznego, zaleciły lekarzom i pacjentom, że selektywne inhibitory COX-2 powinny być stosowane ostrożnie u osób narażonych na ryzyko zachorowań na choroby sercowo-naczyniowe (Bennett 2005; Antman 2007).

 

Aspiryna, która nieselektywnie hamuje COX-1 i COX-2, wydaje się również działać jako ochrona przed rakiem płuc (Harrington 2008). Dowody z modelu zwierzęcego wykazały, że aspiryna ogranicza występowanie przerzutów raka płuc do bliskich węzłów chłonnych. Ten sam eksperyment wykazał również, że leczenie aspiryną znacząco obniżyło śmiertelność z powodu raka płuc wśród myszy (Ogawa 2014).

Dane epidemiologiczne wskazują, że regularne zażywanie aspiryny może zmniejszyć ryzyko zachorowania na raka płuc. W jednym z badań, 398 chińskich kobiet z rakiem płuc porównano do kobiet zdrowych. Kobiety, które regularnie zażywały aspirynę, były o 50% mniej narażone na raka płuc. Badacze doszli do wniosku, że ”Nasze wyniki sugerują, że spożywanie aspiryny może zmniejszyć ryzyko zachorowania na raka płuc u azjatyckich kobiet, oraz są zgodne z obecnym rozumieniem roli cyklooksygenzy w powstawaniu raka płuc” (Lim 2012). Wykazano również, że aspiryna poprawia rokowania po zabiegu chirurgicznym u pacjentów z rakiem płuc. Naukowcy przeanalizowali dane z bazy danych dotyczącej chirurgii klatki piersiowej. Okazało się, że osoby zażywające aspirynę przed poddaniem się potencjalnie leczniczej operacji raka płuc, miała znacznie większą przeżywalność w porównaniu do tych, którzy nie zażywali aspiryny. To stwierdzenie było szczególnie znaczące biorąc pod uwagę fakt, że osoby zażywające aspirynę, miały zazwyczaj wyższy profil ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, które ogólnie zwiększa ryzyko zgonu (Fontaine 2010).

 

Poprawa Funkcji Układu Odpornościowego Poprzez Zastosowanie GM-CSF i IL-2

Unikanie przez komórki nowotworowe nadzoru układu odpornościowego uważa się za ważny aspekt w  rozwoju nowotworu (Arens 2012). Układ odpornościowy zabija większość komórek nowotworowych, które pojawiają się w ciele człowieka; tylko te, zdolne do neutralizacji komórek immunologicznych lub do uniknięcia ich wykrycia, prowadzą do powstania komórek potomnych komórek nowotworu (Hanahan 2011). Rzeczywiście, badania na genetycznie zmodyfikowanych myszach wykazały, że niedobory w komórkach NK, limfocytów cytotoksycznych CD8+, lub limfocytów T pomocniczych CD4+, zwiększają podatność na raka indukowaną karcerogenami (Teng 2008; Hanahan 2011). Jest to niepokojące dla chorych na raka, ponieważ liczne badania  wykazują, że zabieg chirurgiczny nowotworu, znacznie redukuje liczby i/lub aktywność komórek NK (Da Costa 1998; Shakhar 2003; McCulloch 1993; Rosenne 2007). Grupa naukowców stwierdziła, że ”w związku z tym uważamy, że w krótkim czasie po zabiegu, nawet przemijające zaburzenia odpornościowe, mogą pozwalać nowotworom, na przejście do następnego etapu rozwoju i ostateczne stworzenie sporych przerzutów” (Shakhar 2003). W innych badaniach, pacjenci z rakiem jelita grubego o zmniejszonej aktywności komórek NK, przed operacją miało o 350% zwiększone ryzyko wystąpienia przerzutów w ciągu następnych 31 miesięcy (Koda 1997).

Interleukina-2 (IL-2), cytokina endogenna, która może być również podawana jako lek, pomagaja we wspieraniu rozwoju subpopulacji komórek NK w organizmie (Caligiuri 1990; Fehniger 2000; Choi 2008; Cheever 1986),  natomiast czynnik stymulujący kolonie granulocyto-makrofagów (GM- CSF) zwiększa zdolność układu immunologicznego do atakowania komórek nowotworowych (Rowe 1995; Buchsel 2006; Arellano 2008; Freeman 2007). Badanie kliniczne na 26 pacjentach z zaawansowanym niedrobnokomórkowym rakiem płuc, którzy wcześniej byli poddawani leczeniu gemcytabiną w połączeniu z docetakselem, z lub bez IL-2 i GM-CSF. Osoby przyjmujące IL-2 i GM-CSF, wykazywały większą obiektywną odpowiedź, oraz zwiększenie liczby różnych komórek odpornościowych (eozynofili, bazofili i aktywowanych jednojądrzastych komórek krwi). Badacze doszli do wniosku, że ”dodatek adiuwantu immunologicznego [cytokin IL-2 i GM-CSF], może wzmagać aktywność [gemcytabiny z docetakselem]” (Correale 2009). Model doświadczeń na zwierzętach wykazał, że GM-CSF i IL-2, w przypadku podawania razem, dają znaczne korzyści immunologiczne. W jednym z badań dotyczących obniżonej odporności myszy z niedoborem komórek NK, kombinacja IL-2 i GM-CSF zapobiegła wywoływanej przez wirus choroby limfoproliferacyjnej – Epsteina-Barra, która jest stanem podobnym do stanu nowotworowego (Baiocchi 2001).

Nowe Biomarkery do Wczesnego wykrywania Raka Płuc

Prowadzone są badania, w celu identyfikacji biomarkerów raka płuc w wydychanym powietrzu pacjenta, może to pomóc w technikach wczesnej diagnostyki. Ta strategia jest możliwa do wykonania, z powodu zmian metabolicznych zachodzących w komórkach nowotworowych lub w okolicach, które mogą generować produkty (lotne związki organiczne), mogące być wykrytymi w wydychanym powietrzu (Amann 2011). W 2009 roku, badacze opracowali czujnik, oparty na nanocząsteczkach złota, które mają zdolność do odróżniania wydychanego powietrza przez osoby z rakiem płuc, od oddechu osób zdrowych. Kilka lotnych związków organicznych, które są obecne w 1-20 części na miliard w normalnym ludzkim oddechu, jest zwiększone do 10-100 części na miliard w oddechu pacjentów chorych na raka płuc, a te drobne czujniki mogą wykryć te różnice (Peng 2009). Ten rodzaj testu jest dość tani, nieinwazyjny, oraz przenośny, co stanowi obiecującą strategię badań przesiewowych w przyszłości (Peng 2009; Mazzone 2009).

Zmiana diety i stylu życia

Kilka strategii dotyczących diety i stylu życia, może zmniejszyć ryzyko zachorowania na raka płuc i/lub poprawić wyniki leczenia.

 

Zaprzestanie Palenia

Zaprzestania palenia jest jedną z kluczowych strategii zapobiegania raka płuc, oraz ważnym elementem w leczeniu raka płuc (Risser 1996; Leone 2013). Palenie może mieć również wpływ na jakość życia pacjentów już zdiagnozowanych, którzy nadal palą, a niektórzy chirurdzy mogą nawet odmówić przeprowadzenia zabiegu osobom, które nie zaprzestały palenia (Leone 2013; NCCN 2014a). Na szczęście istnieje kilka metod opartych na dowodach, które mogą pomóc ludziom rzucić palenie.

Kilka form nikotynowej terapii zastępczej, jest dostępnych na lub bez recepty, w tym gumy do żucia, plastry, inhalatory, spraye do nosa i tabletki do ssania. Ponadto, leki na receptę, bupropion (Wellbutryna, Zyban) i warenikliną (Chantix), zostały zatwierdzone do używania jako pomoc w zaprzestaniu palenia. Często stosuje się je w połączeniu z zastępywaniem nikotyny. Chociaż wareniclina wydaje się bardziej skuteczna niż bupropion lub plaster nikotynowy, jest bardziej prawdopodobne, że spowoduje nudności (Leone 2013; Stead 2008; NCCN 2014a).  Antydepresanty – nortryptylina (Pamelor, Aventyl), paroksetyna (Paxil) i wenlafaksyna (Effexor), które nie zostały zatwierdzone jako środki wspomagające zaprzestaniu palenia tytoniu, są jednak również używane (Hughes 2014; Killen 2000; Cinciripini 2005).

Strona rządowa http://smokefree.gov zapewnia dodatkowe informacje na temat rzucania palenia.

 

Kontrola Poziomu Glukozy

Badania wykazują, że osoby chore na cukrzycę oraz raka płuc, mają gorsze rokowania. Jedno z badań wykazało, że u pacjentów z NDRP, u których poziom glukozy we krwi na czczo wynosił 126 mg/dl lub wyższy, byli o 69% bardziej narażeni na śmierć z powodu raka płuc, niż pacjenci z normalnym poziomem glukozy (Luo 2012). W innym badaniu wykazano, że u chorych na cukrzycę, którzy przeszli resekcję NDRP, odsetek nawrotów w okresie 5 lat wynosił 56%, w porównaniu z 26% u osób bez cukrzycy (Varlotto 2012).

 

Zdrowe Odżywanie

Liczne badania wykazały, że dobre odżywianie się, po chirurgicznym usunięciu pierwotnego guza płuca, może znacznie poprawić jakość życia (Sanchez-Lara 2012). Ponadto, zapobieganie niedożywieniu, oraz posiadanie dobrze zbilansowanej diety, może zmniejszyć ryzyko powikłań pooperacyjnych, takich jak zakażenia i śmierć (Bagan 2013; Sanchez-Lara 2012).

Stosowanie diety śródziemnomorskiej może zmniejszyć ryzyko raka płuc. W badaniu 4336 obecnych palaczy lub osób, które niedawno rzuciło palenie, stosowanie diety w stylu śródziemnomorskim wiązało się z około 90% mniejszym ryzykiem zachorowania na raka płuc (Gnagnarella 2013). Inne badanie sprawdziło konkretne aspekty diety śródziemnomorskiej, i okazało się, że stosowanie wyłącznie oliwy z oliwek i używanie szałwii, było istotnie związane ze zmniejszonym ryzykiem raka płuc (Fortes 2003).

Spożywanie małych ilości warzyw i owowców, oraz spożywanie czerwonego mięsa zwiększa ryzyko zachorowania. Z tego właśnie powodu, dieta powinna składać się głównie z warzyw, owoców, surowych produktów, oraz świeżych ryb. Jednakże, odziedziczone geny mają duży wpływ na podatność na zachorowanie u konkertnych osób.

  • Ogólne ryzyko zachorowania na nowotwór płuc zmniejsza się o połowę, pośród osób spożywających sałatę i kapustę, nawet jeśli są to osoby palące.
  • Chiński por (Allium tuberosum Rottler), znany również jako chiński szczypiorek, zredukował częstość występowania przerzutów u myszy o 40%, i zapobiegł wzrostowi komórek rakowych w warunkach eksperymentalnych.

Naturalne terapie integracyjne

Aktywny Związek Heksozy (AHCC®)

Zwiększona częstość nowotworów występujących samorzutnie u osób z upośledzoną odpornością, a także tych z wrodzonymi lub nabytymi deficytami odporności oznacza, że układ immunologiczny może stanowić główny mechanizm odporności organizmu na raka i choroby zakaźne. Opracowano kilka syntetycznych Modyfikatorów Odpowiedzi Biologicznej (BRM) w celu stymulowania układu odpornościowego do zwalczania nowotworu.

AHCC zawiera unikalny składnik alfa- 1,4 glukan o bardzo małej masie cząsteczkowej ok. 5000 daltonów dzięki temu skutecznie odbudowuje właściwe funkcje systemu immunologicznego pacjenta z jego nieprawidłowości oraz obniżonej odporność przez stymulowanie układu odpornościowego i regenerację obniżonej odporności .

AHCC jest stosowany z dużym sukcesem w ponad 1000 klinikach onkologicznych u pacjentów z nowotworami. Dane dotyczące leczenia ponad 150.000 osób z różnymi rodzajami nowotworów, wykazały że przyjmowanie AHCC było korzystne w 60% przypadkach (Kenner str. 15). AHCC jest szczególnie efektywny w raku wątrobowo komórkowym, płuc, żołądka, jelit, piersi, prostaty, tarczycy, jajnika, głowy i szyi, nere, trzustki i dróg żółciowych. (Kenner str. 15).

W retrospektywnym badaniu wsród pacjentów chorych na raka płuc w stadium IV i piersi, zastosowano AHCC oraz GCP ( fermentowana genisteina z soi z polisacharydami). Chorzy na raka płuc leczni byli chemioterapią, jednak większość z nich zdecydowała się ją przerwać lub zaniechać z uwagi na brak efektów lub wystąpienie efektów ubocznych. Kiedy u pacjentów nastąpiła poprawa apetytu i ogólnego samopoczucia, przeprowadzono u nich immunoterapię z codzienną porcją AHCC wraz z GCP przez okres prawie 2 tygodni. Wyniki porównano z rokowaniami dotyczącymi raka piersi opisanymi w raporcie w krajowym rejestrze pacjentów z rakiem piersi.

Przedmiot badań: było 35 pacjentów w IB-IV stadium raka płu oraz 32 pacjentów w stadium IV raka piersi. Pacjenci przyjmowali 2.25-4.5g AHCC i 0.96-1.92g GCP.
W porównaniu z danymi  dotyczącymi współczynnika przeżycia wg. Amerykańskiego Towarzystwa Onkologii Klinicznej (ASCO), w badaniu retrospektywnym stwierdzono:

  • 1-roczny, 2-letni i 3-letni współczynnik przeżycia w przypadku IV stadium raka płuc wzrósł odpowiednio: do 77,1%, 54,3% i 31,4%.
  • wzrosła wartość współczynnika przeżycia wynoszącego od 1 roku do 3 lat i nastąpiło wydłużenie średniej czasu przeżycia (MST) w IV stadium raka płuc.
  • wyniki QOL (jakość życia) w 35 przypadkach zostały ocenione na A do C przez 77,2% pacjentów, co finalnie przyczyniło się do zmniejszenia czasu hospitalizacji.
  • szanse przeżycia u chorych na raka piersi dla 3 lat, 4 lat i 5 lat oceniono odpowiednio na: 65,6%, 43,8% i 28,1%.
  • średnie szanse przeżycia u chorych na raka piersi oceniono na: 5 lat i 2 miesiące po nawrocie oraz 7 lat i 11 miesięcy po wstępnej diagnozie.
    • potwierdzono zwiększenie czasi przeżycia.
    • wyniki QOL w przypadkach osób żyjących wynosiły A lub B (100%), zaś w przypadku nieżyjących: A-B (50%) i C (50%).
    W badaniu zaobserwowano, że AHCC i GCP mogą przyczyniać się zwiększenia szans przeżycia i poprawy wyników QOL w terapii nowotworowej, co wydaje się właściwym krokiem w stronę medycyny opartej na faktach.

 

Aloes Drzewiasty (Aloes Arborescens)

Według badań przeprowadzonych w ostatnich latach przez Instytut Palatinin Salzano Venezia we Włoszech, aloes drzewiasty (Arborescens) zawiera o 200% więcej fitoskładników niż aloes zwyczajny (aloe vera) I ponad 70% wiecej przeciwnowotworowych substancji aktywnych (Zago, Father Romano, OFM, The Scientific Monographic History of Aloe Vera and Aloe Arborescens, Private Paper, Italy, 2002.) Związki antrachinonowe oraz substancje fenolowe zawarte w aloesie są od dawna znane jako środki łagodnie przeczyszczające, oczyszczające i przeciwzapalne. 

Polisacharydy zawarte w aloesie drzewiastym (acemannany), glukany, hemicelulozy, heteropolisacharydy,  oraz błonnik GNN (glukomannan) aktywują odpowiedź immunologiczną poprzez zwiększoną ekspresję IL-1, IL-6 oraz czynnika martwicy nowotworów, stymulują komórki NK oraz modulują ilość oraz aktywność makrofagów, które wchłaniają oraz niszczą wirusy, bakterie oraz nieprawidłowe, zmutowane komórki. Objawy opryszczki opryszczki i półpaśca (wirusy Herpes Simplex i Zoster) są skutecznie leczyć za pomocą Aloe Arborescens, zarówno miejscowo i doustnie, ze względu na jego właściwości antybakteryjne, przeciwwirusowe, przeciwzapalne i immunomodulujące.

W szeroko zakrojonym badaniu obejmującym 240 pacjentów z przerzutowymi guzami  litymi, w tym rakiem płuca, którzy zostali losowo przydzieleni do chemioterapii z lub bez  aloesu, zaobserwowano, że aloes arborescens może być z powodzeniem stosowany jako terapia komplementarna  z chemioterapią, aby zwiększyć jej skuteczność w leczeniu zarówno pod względem szybkości regresji guza i czasu przeżycia. [Lissoni P, Rovelli F, Brivio F, Zago R, Colciago M, Messinga G, Mora A, Porro G: A randomized study of chemotherapy versus biochemotherapy with chemotherapy plus Aloe arborescens in patients with metastatic cancer. In vivo 23: 171-176, 2009].

Aloes Arborescens i jego składniki aktywne w tym emodyna wykazują skuteczność w badaniach in vitro i in vivo przeciwko komórkom białaczkowym (CLL),  białaczki monoblastycznej, ostrej białaczki limfatycznej (ALL),  czerniakowi, rakowi sutka, prostaty, jelita, żołądka, płuca, pęcherza, jajnika, szyjki macicy, wątroby.

 

Lentinan (Lentinex®)

Wiele preparatów otrzymywanych z Lentinula. edodes, zawierających związki farmakologicznie czynne, jest aktualnie na etapie badań klinicznych. Dopuszczone w wielu krajach preparaty są głównie rejestrowane jako suplementy diety. Lentinan, stosowany w niektórych krajach w terapii nowotworów, jest wysoko oczyszczoną frakcją polisacharydową – rozgałęzionym -D-glukanem o helikalnej trójwymiarowej strukturze. Lentinan jest w Japonii podawany w iniekcjach – raz lub dwukrotnie w tygodniu, najczęściej równocześnie z chemioterapią. Stosowany jest głównie w przypadkach raka przewodu pokarmowego (żołądka, jelita grubego), płuca i piersi. Najlepsze rezultaty notowano, gdy lentinan podawany był przed rozpoczęciem chemio- lub radioterapii, lub po zabiegu operacyjnym. Notowano również znaczące prze-dłużenie życia w przypadku pacjentów z nieoperacyjnymi, zaawansowanymi nowotworami.

Działanie przeciwnowotworowe lentinanu związane jest z aktywnością immunomodulacyjną. Ze względu na mechanizm działania lentinan zaliczany jest do grupy BRM (biological response modifiers) – związków pochodzenia naturalnego oddziałujących na odpowiedź immunologiczną organizmu. Lentinan wiążąc się prawdopodobnie z receptorami CR-1 i CR-3 komórek gospodarza, aktywuje makrofagi, komórki NK oraz wzmaga odpowiedź zależną od limfocytów T . Prowadzi to do wzrostu stężenia interleukin (IL-1, IL- 2), TNF- , IGF- , które odpowiadają między innymi za ha-mowanie proliferacji komórek nowotworowych oraz apoptozę. W przeprowadzonych w Japonii badaniach prospektywnych zaobserwowano prawie dwukrotne wydłużenie czasu przeżycia oraz poprawę jakości życia w przypadku stosowania terapii skojarzonej, w porównaniu z efektami leczenia pacjentów, u których stosowano wyłącznie cisplatynę i tegafur /uracil .

Lentinan stosowany jest w leczeniu nowotworów piersi, płuc, jelita grubego

 

Selen

Chroni przed powstaniem nowotworu, szczególnie w populacjach, gdzie średnia ilość przyjmowania selenu jest niska. Członkowie rodzin osób chorych na raka płuc, posiadali znacznie niższe poziomy selenu, niż członkowie rodzin, osób chorych. W dawkach farmakologicznych, selen może działać jako adjuwantowe leczenie nowotworu płuc.  Faza 3 badań MULTICENTER, sprawdza czy codzienna suplementacja selenem jest skuteczna w zapobieganiu rozwojowi nowych nowotworów u pacjentów z niedrobnokomórkowym rakiem płuc, których guzy usunięto chirurgicznie; więcej szczegółów na www.clinicaltrials.gov

Traganek

Traganek, to zioło używane w tradycyjnej chińskiej medycynie, posiadające niezwykłe właściwości stymulujące system immunologiczny. Badania przedkliniczne wykazały, że traganek może wspierać przeciwnowotworową odpowiedź immunologiczną u myszy z nowotworem, prawdopodobnie przez przywrócenie funkcji komórek T, ważnego składnika układu immunologicznego (Cho 2007a; Cho 2007b)

Istnieją również dowody kliniczne, które sugerują, że traganek może zwiększać przeżywalność u pacjentów z zaawansowanym stadium NSCLC. W szczególności, naukowcy odkryli, że pacjenci, którzy otrzymywali 60 ml tranganku dożylnie, codziennie przez 3 miesiące w połączeniu z leczeniem konwencjonalnym, wykazywali odsetek przeżycia 1 roku równy 46,8%, w porównaniu z 30% w grupie pacjentów poddawanych jedynie terapii konwencjonalnej (Zou 2003). Analiza 12 badań z udziałem 940 pacjentów z zaawansowanym niedrobnokomórkowym rakiem płuc, badała efekt działania traganka w połączeniu z chemioterapią opartą na stosowaniu platyny; Naukowcy stwierdzili średni 33% wzrost w 1-rocznym okresie przeżycia w grupie pacjentów zażywającej traganka, w porównaniu z pacjentami poddawanymi jedynie chemioterapii opartej na stosowaniu platyny (McCulloch 2006). W innym badaniu, 136 pacjentów z niedrobnokomórkowym rakiem płuca otrzymywało winorelbinę i cisplatynę, lub oba te chemioterapeutyki w połączeniu z zażywaniem traganka. Naukowcy zauważyli znaczną poprawę ogólnej jakości życia u pacjentów, poprawę sprawności fizycznej, zmniejszenie poziomu zmęczenia, nudności i wymiotów, bólu i utraty apetytu (Guo 2012).

 

Witamina B6

W pewnym badaniu oceniano witaminy B (B2, B6, B9, B12) oraz poziomy metioniny w próbkach krwi 899 pacjentów z rakiem płuc, a następnie porównano je do próbek od osób zdrowych. Osoby z najwyższymi poziomami B6 we krwi, wykazywało o 56% mniejsze ryzyko zachorowania na raka płuc, natomiast osoby z najwyższymi poziomami metioniny, 48% mniejsze ryzyko, w porównaniu do osób z poziomami niższymi (Johansson 2010).

Witamina B6 wydaje się regulować odpowiedź komórek raka płuc na cisplatynę poprzez zmniejszenie glutationu w komórce, jak również zaostrzenia stresu wewnątrzkomórkowego. Mechanizm ten może być związany z poziomem kinazy pirydoksalu (PDXK), enzymu wymaganego aby biologicznie aktywować witaminę B6. Przy ocenie pacjentów z niedrobnokomórkowym rakiem płuc stwierdzono, że osoby z niską ekspresją PDXK wykazywały znacznie gorsze/niższy okres przeżycia wolnego od choroby, jak i okres całkowitego przeżycia (Galluzzi 2012).

 

Witamina D3

Coraz więcej dowodów wskazuje, że witamina D może być substancją chemoprotekcyjną przeciwko kilku rodzajom raka (Fleet 2012; NCI 2013b). Komórki skóry naturalnie produkują witaminę D pod działaniem promieniowania ultrafioletowego ze światła słonecznego. Jednak, opierając się jedynie na promieniowaniu słonecznym jest często niewystarczające, aby osiągnąć optymalne stężenie we krwi witaminy D. Trudo jest również uzyskać odpowiedni poziomu witaminy D jedynie z diety (Nair 2012).

Badania epidemiologiczne wykazały, że u pacjentów z niedrobnokomórkowym rakiem płuc, którzy przeszli operację w okresie letnim, oraz przyjmowali większe dawki witaminy D (więzej niż 596 jm na dobę), wykazywali znacznie dłuższy okres przeżycia wolnego od nawrotu, oraz całkowitego przeżycia, niż ci, którzy przeszli operację w okresie zimowym i przyjmowali niższe dawki witaminy D (mniej niż 239 jm dziennie oraz żadnych innych suplementów zawierających witaminę D) (Zhou, Suk 2005). Ponadto, analiza danych z Trzeciego Badania na Temat Zdrowia i Sposobu Odżywiania (1988-1994) wykazała, że wyższe poziomy witaminy D we krwi u osób z rakiem płuc, wiązało się z 47% obniżeniem ryzyka śmierci byłych palaczy i ośób nigdy niepalących, jak również 69% zmniejszenie ryzyka w przypadkach osób niepalących od długiego czasu ( ≥20 lat), oraz nigdy niepalących (Cheng 2012).

 

Zielona Herbata (EGCG)

Pozyskiwana z liści Camellia sinensis, zielona herbata zawiera wiele antyoksydantów fitochemicznych zwanych polifenolami. Galusan epigallokatechiny (EGCG), główny aktywny składnik w zielonej herbacie, wydaje się posiadać znaczące właściwości hamujące wzrost komórek raka płuc, a w szczególności w połączeniu z chemioterapią (Yamauchi 2009; Shim 2010; Wang, Bian 2011; Anderson 2008; Suganuma 2011). Kilka mechanizmów jest odpowiedzialnych za jej właściwości przeciwnowotworowe w przypadku raka płuc, przede wszystkim zdolność do tłumienia ścieżki sygnalizacji EGFR, tłumienie aktywacji EGFR, AKT i ERK1/2, z których wszystkie są związane z rozwojem nowotworu płuc (Ma 2014).  Wydaje się również, że zielona herbata zmniejsza ekspresję VEGF (czynnik wzrostu śródbłonka naczyniowego) (Li 2013), zwiększa ekspresję białka supresorowego nowotworów p53, oraz hamować ekspresję COX-2 (LU 2012). Inne badania laboratoryjne wykazały, że zielona herbata hamuje również migrację nowotworu, jak i zwiększona skuteczność docetakselu (Deng 2011). Ponadto, stosowanie zielonej herbaty może pomóc w szybszym gojeniu się oparzeń po naświetlaniu (Fritz 2013). Jednak badania z roku 2009 wykazały, że zielona herbata zablokowała również przeciwnowotworowe działanie niektórych rodzajów chemioterapeutyków, inhibitorów proteasomów na bazie kwasu borowego, z bortezomibem (Velcade), który jest najważniejszy w tej kategorii. Badania nie wykazały obecności żadnych negatywnych skutków inhibitorów proteasomów z kwasem innym niż borowy (Golden 2009).

 

Melatonina

Melatonina, hormon produkowany przez szyszynkę, jest integralną częścią prawidłowej regulacji snu. Liczne badania wykazały, że melatonina może spowolnić rozwój guza, dzięki jej zdolności do ochrony komórek przed utlenianiem, do indukowania śmierci komórkowej, oraz stymulowania układu odpornościowego. Chroni również prekursory krwinek czerwonych podczas chemioterapii (Srinivasan 2008).

W badaniu z udziałem 12 pacjentów chorych na raka płuc, oceniono moczowe markerów melatoniny, gdzie okazało się, że niskie ich poziomy były związane z szybszym wzrostem guza nowotworowego (Bartsch 1997). Badania 100 pacjentów z rakiem płuc, wykozały istotnie wyższy 5-letni okres przeżycia oraz odsetek regresji nowotworu u tych, którzy otrzymywali 20 mg melatoniny każdego wieczoru w trakcie chemioterapii, w porównaniu do tych, którzy obyli poddawani tylko i wyłącznie chemioterapii (Lissoni 2003). Inne badania wykazały również, że dzienne dawki doustne melatoniny pomiędzy 10 i 50 mg przyjmowane w ciągu 3-5 tygodni, w połączeniu z chemioterapią, wydawało się zwiększać odpowiedż na chemioterapię, a także stabilizować chorobę i regresję guza (Vijayalaxmi 2002).

 

Silymaryna

Tradycyjnie stosowana w leczeniu pewnych chorób wątroby, sylimaryna stanowi mieszaninę flawonoidów z leczniczego mleka osetowego pozyskanego ostropestu plamistego. Liczne badania wskazują, że podstawowy aktywny składnik sylimaryny, sylibinina, posiada silne właściwości przeciwutleniające, które mogą przeszkadzać w tworzeniu reaktywnych form tlenu, a następnie uszkodzeń DNA i wzrostu komórek nowotworowych (Kaur 2010; Dagne 2011; Li 2011). Badania wykazały, że sylibinina hamuje wzrost komórek raka płuc u myszy, w warunkach laboratoryjnych, z jednym z badań, które wykazało, że działa ona również tak dobrze jak ukierunkowany biologiczny lek – gefitynib (Mateen 2010; Chittezhath 2008; Cufi 2013). Wydaje się również, że zwiększa on apoptozę, lub zaprogramowaną śmierć komórek SCLC, oraz zmniejsza oporności na leki chemioterapeutyczne – etopozyd i doksorubicnę (adriamycyna), jak również inhibitorów EGFR – gefitynibu i erlotynibu (Sadava 2013; Rho 2010). Zauważono również, że sylibinina tłumi jądrowy czynnik kappa B (NF-kB), który bierze udział w wielu etapach kancerogenezy i przyczynia się do wzrostu odporności na chemioterapię i radioterapię (Chen 2012). Wydaje się także, że zmniejszenia aktywności białek związanych z EGFR, i ma działanie hamujące angiogenezę, zapobiegając lub spowalniając wzrostowi tkanki naczyniowej (Rho 2010; Tyagi 2009).

 

Izoflawony Sojowe

Izoflawony są klasą roślinnych polifenoli występujących w soi i innych roślinach. Badanie 444 kobiet chorych na raka płuc wykazały, że te, których dieta była bogata w produkty sojowe i izoflawony (średnio 31,4 g pokarmów sojowych dziennie), przed diagnozą wykazywały odsetek śmiertelności w okresie 2-letniej obserwacji, będący o 81% niższym niż te, których spożycie owych pokarmów było najniższe (średnio 6,3 g produktów sojpwych dziennie) (Yang 2013).

Ponadto, badania na myszach wykazały, że izoflawony sojowe podawane przed i po radioterapii, mogą uczynić komórki NSCLC bardziej wrażliwymi na promieniowanie, oraz chronią przed uszkodzeniami tkanek płucnych spowodowanymi naświetlaniem, oraz innymi powiązanymi efektami ubocznymi, ,podczas gdy badania laboratoryjne na ludzkich komórkach raka płuc wskazują, że soja zwiększyła śmiertelność komórek spowodowaną promieniowaniem (Hillman 2013; Hillman 2011; Singh-Gupta 2011). Badanie 1674 pacjentów z rakiem płuc wykazało, że u osób z najwyższym spożyciem bioaktywnej soi w diecie, w tym fitosteroli, izoflawonów, lignany i fitoestrogenów, byli o 21-46 % mniej narażeni na rozwój raka płuc niż ci, którzy spożywali mniej tych substancji (Schabath 2005).

 

N-Acetylocysteina

N-acetylocysteina (NAC) jest często stosowany w celu przeciwdziałania zatruciu paracetamolem. Jest on również stosowany w leczeniu niektórych chorób układu oddechowego, takich jak POChP, ze względu na jego zdolność do rozbijania śluzu (Millea 2009). Liczne badania laboratoryjne, oraz na zwierzętach, również potwierdzają zdolność izoflawonów sojowych do zapobiegania raka, w tym raka płuc u palaczy, poprzez różne mechanizmy, w tym aktywność przeciwutleniającą, zmiany w ekspresji genu, wpływ na procesy chemiczne związanych z przeżyciem komórek i ich apoptozy, działanie przeciwzapalne i aktywność przeciw angiogenezie (De Flora 2001). Ponadto, badania kliniczne wykazały, że NAC w dawce 600 mg dwa razy dziennie, przyjmowana przez 6 miesięcy, hamuje tworzenie się pewnych związków toksycznych, które są znane jako odpowiedzialne za powodowane przez papierosy uszkodzenie płuc (Van Schooten 2002). Istnieje również badanie na modelach zwierzęcych, gdzie mieszanina NAC z doksorubicyną, miała wpływ synergistyczny na zredukowanie powstawania przerzutów nowotworu (De Flora 1996).

 

Wyciąg z Granatu

Wykazano, że ekstrakt z granatu o dużej zawartości przeciwutleniaczy, posiada właściwości przeciw-nowotworowych w modelach eksperymentalnych, u myszy z rakiem płuc. Badania na myszach wykazały, że połączenie ekstraktu owoców granatu (w wodzie) z chemioterapią, zmniejsza wzrost guza o 61.6-65.9% bardziej niż samą chemioterapia. Autorzy przypuszczają, że działanie przeciwzapalne granatu, spowodowane jest działaniem na kilku szlakach biochemicznych, związanych z proliferacją komórkową (Khan, Afaq 2007; Khan, Hadi 2007). W szczególności, dzienne spożycie ekstraktu z granatu wiązało się ze zmniejszeniem o 66% częstości powstawania nowotworu płuc u myszy, narażonych na działanie związków rakotwórczych (Khan, Afaq 2007).

 

Kwercetyna

Kwercetyna, flawonoid, zawarty w różnych owocach, warzywach i zbożach, wykazuje znaczne przeciwutleniające i przeciwzapalne właściwości, które zostały zaproponowane jako zapobiegające biologicznym efektom, powodowanym przez wiele rakotwórczych chemikaliów (Kamaraj

2007; Zheng 2012; Yang 2006; Jeong 2009; Saponara 2002).

Ponadto, badania epidemiologiczne wykazały, że spożywanie żywności bogatej w kwercetynę,  istotnie zmniejszyło ryzyko zachorowania na raka związanego z paleniem tytoniu. Przegląd 35 badań wykazał, że palacze z najwyższym dziennym spożyciem pokarmów zawierających kwercetynę, miało o około 34% niższe ryzyko zachorowania na raka płuc, niż osoby z najniższym jej spożyciem (Woo 2013). Potencjalne mechanizmy obejmują zdolność do neutralizowania wolnych rodników, zmiany szlaków przekazywania sygnałów, które kontrolują wzrost komórkowy i apoptozę, oraz hamowanie aktywności enzymów aktywujących czynniki rakotwórcze, a w tym samym czasie indukcji enzymów, które rozkładają substancje rakotwórcze (Lam 2010).

 

Witamina E

W badaniu przeprowadzonym na 29 133 palących mężczyznach, okazało się, że ci, których poziom alfa tokoferolu we krwi osiągał 20% dystrybucji, stwierdzono zmniejszenie o 19% ryzyka zachorowania na raka płuc, w porównaniu do tych, których poziom alfa tokoferolu plasował się w najniższych 20% (Woodson 1999). Inne badanie wykazało, że witamina E (alfa-tokoferol; 300 mg dwa razy dziennie podczas radioterapii, a następnie 300 mg raz dziennie przez kolejne 3 miesiące), w połączeniu z leku przeciwzapalnym – pentoksyfiliną (Trental) (400 mg trzy razy dziennie podczas radioterapii, a następnie 400 mg raz dziennie w ciągu kolejnych 3 miesięcy), pomogły zmniejszyć toksyczność radioterapii u pacjentów z rakiem płuc (Misirlioglu 2007). Ta sama kombinacja może również wpływać korzystnie na okres przeżycia u pacjentów z zaawansowanym stadium niedrobnokomórkowego raka płuc; w grupie chorych, poddawanych radioterapii, zastosowanie pentoksyfiliny wraz z alfa-tokoferolem, zwiększona średnią przeżywalność do 12 miesięcy, w porównaniu do 8 miesięcy w grupie kontrolnej poddawanej tylko radioterapii (Misirlioglu 2006). Postać gamma-tokoferolu witaminy E, wykazała doskonałe wyniki, uzyskane w modelu zwierzęcym raka płuc. W tym badaniu, mieszaninę bogatego tokoferolu, bogata w gamma-tokoferol, która został włączony do diety, zmniejszyła wzrost guza o 80% u myszy, po 50 dniach leczenia. Co więcej, badanie mikroskopowe próbek guza wykazało, że mieszanina wzbogacona gamma-tokoferolem, zwiększyło stopień śmiertelności komórek raka płuc aż o 240%, w porównaniu z sytuacją w grupie kontrolnej (Lambert 2009).

 

Cynk

Cynk jest ważnym składnikiem wielu enzymów, które pomagają utrzymać prawidłową replikację DNA. Badanie porównujące 1676 osób z rakiem płuc do takiej samej liczbę osób zdrowych, wykazało, że osoby posiadające najwyższy poziom spożycia cynku (większy niż 12 mg na dobę), miało o 43% mniejsze ryzyko wystąpienia raka płuc (Mahabir 2006). Podobne badanie wykazało 33% spadek ryzyka (Zhou, Park 2005). W innym badaniu analizowano próbki włosów chorych na raka płuc i osób zdrowych. U osoby z rakiem płuc, stwierdzono znacznie niższe poziomy cynku w ich próbkach włosów, w porównaniu z grupą kontrolną (Piccinini 1996).

 

Kurkumina

Kurkumina jest aktywnym składnikiem indyjskiej kulinarnej przyprawy – kurkumy. Została ona bardzo szeroko przebadana, i wykazano, że posiada duże właściwości przeciwutleniające i przeciwzapalne (Aggarwal 2013; Prasad 2014). Kurkumina również wzbudziła zainteresowanie wśród naukowców zajmujących się zagadnieniem nowotworu, ze względu na jej potencjalne właściwości chemoprewencyjne (Gupta 2013). Przedmiotem wielu badań była aktywność kurkuminy przeciwko nowotworowi płuc w badaniach eksperymentalnych. Ciekawym aspektem bioaktywność kurkuminy, jest jej zdolność do hamowania szlaku sygnalizacyjnego zwanego Stat3. Wykazano, że Stat3 był aktywny w prawie 50% przypadków raka płuc, natomiast kurkumina w badaniach przedklinicznych in vitro, oraz eksperymentach na zwierzętach, działała jako silny hamulec szlaku STAT3 (Alexandrow 2012; Yang 2012). Inne dowody wskazują, że ekspozycja komórek raka płuc na kurkumine , może zwiększać wrażliwość na chemioterapeutyk – cisplatynę. Uważa się, że można to osiągnąć poprzez obniżenie poziomu białka zwanego Bcl-2, które zakłócają programowaną śmierć komórek (Chanvorachote 2009). Dodatkowe dowody modelów przedklinicznych pokazują, że kurkumina może zmniejszyć potencjał inwazyjny raka płuc (Chen 2008).

Metabolity Fermentowanych Drożdży ( EpiCor®)

EpiCor zawiera unikalne, naturalne składniki fermentacji, na który składają się cenne antyoksydanty, białka, błonnik, polifenole, witaminy, aminokwasy, beta glukany i inne metabolity, które współpracują, aby pomóc wzmocnić układ odpornościowy poprzez zrównoważenie odpowiedzi immunologicznej. Wśród badań opublikowanych w recenzowanych czasopismach naukowych i medycznych pojawiło się siedem badań klinicznych. Badania kliniczne z podwójnie ślepą próbą kontrolowane placebo wykazały, że fermentowany susz drożdżowy może dostarczyć większe korzyści immunologiczne niż składniki tradycyjnie związane z podnoszeniem odporności. Badania kliniczne przeprowadzono z udziałem zdrowych badanych w okresach zwiększonych wyzwań immunologicznych, takich jak sezon zimowy, które magą być również korzystne u osób wymagających zwiększenia lub przywrócenia aktywności układu odpornościowego.
Wyniki tych badań potwierdzają wiele korzyści jakie daje fermentowany susz drożdżowy, między innymi:

  • Wspiera aktywację komórek NK, komórek typu T i B już w ciągu 2 godzin od przyjęcia.
  • Zwiększanie wrodzonej odporności poprzez zwiększanie poziomów wydzielniczych immunoglobin A (sigA) w ten sposób wspierając barierę śluzową w ludzkim organizmie
  • Pomaga zredukować niewłaściwą odpowiedź immunologiczną. Odgrywa korzystną rolę w zakresie stężeń IgE w surowicy.
  • Wykazuje wysoką aktywność antyoksydacyjną 
  • Pomaga organizmowi zoptymalizować i zrównoważyć jego odpowiedź immunologiczną w czasie leczenia onkologicznego.

Bibliografia: Moyad, M. A.; Robinson, L. E.; Kittelsrud, J. M.; Reeves, S. G.; Weaver, S. E.; Guzman, A. I.; Bubak, M. E., Immunogenic yeast-based fermentation product reduces allergic rhinitis-induced nasal congestion: a randomized, double-blind, placebo-controlled trial. Adv Ther 2009, 26 (8), 795-804.

Jensen, G. S.; Redman, K. A.; Benson, K. F.; Carter, S. G.; Mitzner, M. A.; Reeves, S.; Robinson, L., Antioxidant bioavailability and rapid immune-modulating effects after consumption of a single acute dose of a high-metabolite yeast immunogen: results of a placebo-controlled double-blinded crossover pilot study. J Med Food 2011, 14 (9), 1002-10.

 

Olej z Ryb (EPA/DHA)

Olej z ryb, źródło bogate w kwasy tłuszczowych omega-3, kwas dokozaheksaenowy (DHA) i kwas eikozapentaenowy (EPA), znacznie zwiększyła skuteczność chemioterapii pierwszego rzutu u pacjentów z zaawansowanym niedrobnokomórkowym rakiem płuca w jednym z badań. Dawka oleju rybiego wystarczyła do dostarczenia 2,5 g EPA oraz DHA dziennie. Badanie wykazało również, że olej z ryb zwiększył wskaźnik przeżycia 1-rocznego o około 20% w stosunku do standardowego leczenia, choć różnica ta nie była statystycznie istotna (Murphy 2011a). W innym badaniu tego samego wiodącego badacza, suplementacja 2,2 g EPA dziennie, pomogła pacjentom z NSCLC poddawanym chemioterapii, utrzymanie masy ciała i masy mięśniowej skuteczniej niż standardowy typ leczenia (Murphy 2011b). Eksperymentalne badania laboratoryjne wykazały, że inkubacja komórek raka płuc z dawką EPA i DHA, oraz w zależności od czasu, zmniejszyła żywotność komórek rakowych. Badacze doszli do wniosku, że ”… DHA i EPA hamują proliferację [raka płuc] komórek, oraz indukują apoptozę i autofagię komórek, co może dostarczyć nowych, bezpiecznych i skutecznych opcji w leczeniu raka płuc w przyszłości” (Yao 2014).

 

Honokiol

Pochodzący z drzewa magnolii honokiol, jest substancją bioaktywną i fitochemiczną, wykazującą właściwości inicjujące apoptozę i hamujące wzrost kilku linii komórek nowotworowych; posiada również właściwości anty angiogenne i anty-rakotwórcze (Bai 2003; Yang 2002). Honokiol również wydaje się hamować migrację komórek raka NSCLC; jedno badanie zidentyfikowało hamowanie COX-2, jako mechanizm prawdopodobnie odpowiedzialny za ten efekt (Singh 2013). W zwierzęcym modelu raka płuc, honokiol powodował aktywności przeciwnowotworową, która dodatkowo zwiększa się w połączeniu z cisplatyną. Naukowcy, którzy przeprowadzili badania postulują, że efekty działania honokiolu są przypisane indukcji apoptozy i inhibicji angiogenezy (Jiang 2008).

 

Ekstrakt z Grzybów Maitake

Grzyby maitake zawierają polisacharydy zwane beta-glukanami (szczególnie glukan beta 1,6), które okazały się posiadać silne właściwości przeciwnowotworowe i immunomodulujące (Kodama 2002). Kilka badań klinicznych badało wpływ ekstraktów maitake na różne efekty immunologiczne i cytologiczne (odnoszące się do właściwości komórek) u chorych na raka, w tym jeden u chorych na raka piersi, a drugi u pacjentów z różnymi rodzajami raka (Deng 2009; Kodama 2002). W drugim badaniu, ekstrakt maitake i cały proszek maitake, otrzymało 36 pacjentów ze stadium II-IV raka, w tym 8 pacjentów z rakiem płuc, którzy przerwali chemioterapię z powodu skutków ubocznych.  Po leczeniu z zastosowaniem maitake, regresję nowotworu lub poprawę, zaobserwowano u 5 z 8 pacjentów z rakiem płuc (Kodama 2002).

 

Dodatkowe Zalecenia

Niektóre dodatkowe składniki mają silne mechanicystyczne podstawy do wykazywania potencjalnych korzyści w związku z rakiem płuc. Właściwy ekstrakt z Grzyba Reishi (Ganoderma lucidum) może wspierać odporność przeciwnowotworową gospodarza, a ponieważ jest na ogół dobrze tolerowany i nietoksyczny, może być wartościowy w celu uzupełniania konwencjonalnego leczenia nowotworu (Jin 2012). Arabinoksylan, komponent nieskrobiowy błonnika z produktów pełnoziarnistych jak łupina ryżu, może również korzystnie modulować odporność przeciwnowotworową (Lattimer 2010; Ghoneum 2011). Wykazano, że uwrażliwia on komórki nowotworowe na środki chemioterapeutyczne, oraz wzmacnia apoptozę (Ghoneum 2995; Gollapudi 2008). Preparaty z jemioły (np Iscador) zmniejszają skutki uboczne chemioterapii u pacjentów z niedrobnokomórkowym rakiem płuc (Piao 2004; Bar-Sela 2013). Mimo, że potrzebne są dalsze badania w celu ustalenia, czy preparaty z jemioły przynoszą korzyści w wydłużaniu okresu przeżycia u chorych na raka płuc, kilka badań zidentyfikowano mechanizmów sugestywne wzmocnionej odporności (Gardin 2009; Huber 2011; Matthes 2010). Dożylne podawanie witaminy C jest czasami stosowane jako terapia przeciwnowotworowa, w klinikach medycyny integracyjnej. Niektóre badania sugerują, że takie podejście może złagodzić reakcje zapalne u chorych na raka, oraz zmniejszyć poziom markerów nowotworowych. Odnotowano kilka przypadków remisji raka po dożylnym podawaniu witaminy C (Mikirova 2012; Fritz 2014). Przegląd systematyczny opublikowany w 2014 roku wykazał, że dostępne dane wskazują potencjalnie istotną aktywność przeciwnowotworową dożylnego podawania witaminy C, a także dobry profil bezpieczeństwa. Jednym z obszarów, który sprawia, że ​​trudno wyciągnąć jednoznaczne wnioski na temat korzyści dożylnego podawania witaminy C u chorych na raka, jest brak spójności w wynikach pomiędzy badaniami, jeśli chodzi o metodologię, a zwłaszcza, dawkowanie, które waha się od 1 g do ponad 200 g, dwa lub trzy razy w tygodniu (Fritz 2014). Konieczne są dalsze badania w celu wyjaśnienia tych rozbieżności, aby móc określić najlepsze podejście do terapii dożylnego podawania witaminy C w kontekście chorób nowotoworowych.

Polecane terapie naturalne

Podstawowe Składniki:      

  • AHCC (Aktywny Związek Heksozy): w immunoterapii uzupełniającej leczenie: od 3 do 9 gram na dobę.
  • Kurkumina (jako wysoko biodostępny wyciąg z fosfolipidami i ekstraktem z imbiru): 630 mg na dobę z jedzeniem. Lub kurkumina liposomalna CuraMed: 2 kapsułki  na dobę.
  • Ekstrakt z Grzybni Shiitake (Lentinan): od 2- 3 ml na dobę.
  • Metabolity Fermantacji Drożdży (EpiCor): 1000mg na dobę
  • Aloes Arborescens: w terapii uzupełniającej leczenie: 10 ml 3 razy na dobę.
  • EGCG z Zielonej Herbaty z Resweratrolem (standaryzowany do 98% polifenoli i 50% EGCG): 725 mg dziennie z posiłkiem (2 kapsułki).
  • Ekstrakt z granatu (zawierający 30% Punikalagin [120 mg]): 400 mg dziennie
  • Witamina D3: 5000 – 8000 j.m. dziennie. Zaleca się przeprowadzanie comiesięcznych badań krwi w celu monitorowania toksyczności. Dawkę zmniejszyć po upływie 6 miesięcy.
  • Witamina B6 (jako 5′-fosforan pirydoksalu): 100 mg dziennie
  • Witamina E: 400 IU dziennie, co najmniej 200 mg gamma tokoferolu.

Uzupełniające Składniki:

  • Traganek (Astragalus ):(standaryzowany do 0,4% 4‘-hydroksy-3‘ metyoksyisoflawonu 7): 450 – 1000 mg dziennie
  • Apigenina: 20 – 50 mg dziennie
  • Melatonina: 3 – 50 mg przed snem
  • Koncentraty w Proszku: (brokuły, kapusta, oraz inne warzywa kapustne dostarczające organizmowi sulforafany, oraz inne zwalczające nowotwory ekstrakty roślinne): 1 – 2 łyżki stołowe dziennie
  • EPA/ DHA z Lignanami Sezamowymi: 4 kapsułki żelowych dziennie dostarczające: 1400 mg EPA i 1000 mg DHA, o różnych porach dnia.
  • Witamina C: 4000 – 1 2000 mg w ciągu całego dnia (przy obniżonej wartości białych krwinek WBC)
  • Modyfikowane Pektyny Cytrusowe: 5 – 15 g dziennie na pusty żołądek (w przypadku przerzutów nowotworu lub przed i po operacji nowotworu)
  • Silimaryna (mleko osetowe): 100 – 300 mg dziennie
  • Izoflawony sojowe (zawierające 40% izoflawonów: genisteina, daidzeina i glicyteina): 135 – 270 mg dziennie
  • N-Acetylocysteina (NAC): 600 – 1800 mg dziennie
  • Kwercetyna: 250 – 500 mg dziennie
  • Cynk: 30 – 90 mg dziennie
  • Ekstrakt z Magnolii: 1 – 3 g dziennie
  • Ekstrakt Grzybów Maitake D-Fraction: 40 – 100 mg dziennie
  • Ekstract Grzybów Reishi [zawierający 13.5% polisacharydów [132.3 mg] i 6% triterpenów [58.8 mg]): 980 mg dziennie
  • Arabinoksylan z Otrąb Ryżowych: 500 – 1000 mg dziennie
  • Metoformina: po posiłku 3 razy dziennie: 250-500mg ( lek na receptę)

Klauzula Bezpieczeństwa i Odpowiedzialności
Informacje  (i wszelkie materiały towarzyszące) nie mają na celu zastąpienia opieki lub porady lekarza. Każdy, kto chciałby zastosować dietę, leki, ćwiczenia lub inną zmianę stylu życia, w celu zapobiegania lub leczenia konkretnej choroby, powinien najpierw skonsultować się z lekarzem lub innym wykwalifikowanym pracownikiem służby zdrowia lub doświadczonym dietetykiem. Kobiety w ciąży w szczególności powinny zasięgnąć porady lekarza przed zastosowaniem jakiegokolwiek protokołu wymienionego na tych stronach. Protokoły opisane na powyższych stronach przeznaczone są wyłącznie dla osób dorosłych, jeśli nie podano inaczej. Etykiety produktów mogą zawierać ważne informacje dotyczące bezpieczeństwa oraz najnowsze informacje o produktach,  przedstawione przez producentów, powinny być one dokładnie sprawdzane przed użyciem, w celu sprawdzenia dawek, sposobu użycia i przeciwwskazań. Krajowe i lokalne przepisy mogą się różnić w odniesieniu do wykorzystania i stosowania wielu metod leczenia opisanych powyżej. Czytelnik zdaje sobie sprawę z ryzyka odniesienia jakichkolwiek uszczerbku na zdrowiu. Autorzy i wydawcy, ich współpracownicy nie ponoszą odpowiedzialności za wszelkie szkody i / lub obrażenia wyrządzone osobom, wynikających z niniejszego protokołu oraz zrzekają się odpowiedzialności za ewentualne negatywne skutki wynikające z wykorzystania podanych tu informacji.
Artykuły omawiają o wielu problemach, które mogą ulec zmianie, wraz z pojawianiem się nowych danych. Żaden z sugerowanych przez nas schematów protokołów nie może zagwarantować korzyści zdrowotnych. Wydawca nie przeprowadził niezależnej weryfikacji danych zawartych w niniejszym dokumencie, i zrzeka się odpowiedzialności za jakiekolwiek błędy w literaturze.

Bibliografia